Iερά Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου

 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ'
Αγώνας για την ελευθερία
(1821-1829)

 Οι πιο λαμπρές σελίδες της ιστορίας του Μεγάλου Σπηλαίου γράφονται κατά τον αγώνα του Έθνους εναντίον του τουρκικού ζυγού. Οι τύχες της Μονής συνυφαίνονται με τις πολύπαθες περιπέτειες των αγωνιζόμενων Ελλήνων. Οι μοναχοί συμπαρίστανται ενεργά στον αγώνα με κάθε τρόπο. Η δράση και η συμβολή του Μεγάλου Σπηλαίου στην Επανάσταση συνάδει με τη γενικότερη στάση της Εκκλησίας.

Ο ρόλος γενικά της Εκλησίας στον αγώνα για την ανεξαρτησία είναι γνωστός. Ωστόσο, σπάνια αναγνωρίζονται -κυρίως από τους profan ιστορικούς- οι λόγοι εξαιτίας των οποίων το Πατριαρχείο αδυνατούσε να πάρει θέση ανοιχτά υπέρ της εξέγερσης. Αγνοείται, δηλαδή, το γεγονός ότι το Πατριαρχείο ήταν αιχμάλωτο και ο πατριάρχης υποχρεωμένος να λογοδοτεί στην Πύλη για κάθε ύποπτη δραστηριότητα των χριστιανών υπηκόων της αυτοκρατορίας. Οποιαδήποτε επίσημη ευλογία της επανάστασης από το Πατριαρχείο θα είχε οδυνηρές συνέπειες για το ορθόδοξο μιλλέτι έτσι εξηγείται η αμφιλεγόμενη στάση του Πατριαρχείου απέναντι στον αγώνα. Όμως, ο ρόλος της Εκκλησίας δεν εξαντλείται σε κάποιες πατριαρχικές αποφάσεις, που όπως έχει υπογραμμιστεί, χρειάζονται «αποκρυπτογράφηση», αφού αποσκοπούσαν πρωτίστως στην καθησύχαση των τουρκικών αρχών. Η συμβολή της Εκκλησίας αποδεικνύεται από την ολοσώματη συμμετοχή του κλήρου τόσο στην προετοιμασία όσο και στη διεξαγωγή του Αγώνα. Τα μοναστήρια διαδραμάτισαν έναν ξεχωριστό ρόλο σ' αυτό το πανεθνικό κίνημα για ελευθερία. Δεν αποτελούσαν μόνο χώρους παρηγοριάς του χειμαζόμενου λαού από τις κακοπάθειες και τους εξευτελισμούς, και ισχυρά κέντρα διατήρησης της παράδοσης αλλά και πυρήνες καλλιέργειας της επαναστατικής ιδέας και, όπως αποδείχτηκε, πραγματικά φυτώρια ηρώων. Στα μοναστήρια εκπαιδεύτηκε πλήθος μαρτύρων της πίστεως (νεομάρτυρες) και της πατρίδας (εθνομάρτυρες).

Την πολυπρόσωπη συμμετοχή του Μεγάλου Σπηλαίου στον Αγώνα του 21 θα προσπαθήσουμε να ανιστορήσουμε, ξεκινώντας από τις πυρετώδεις προετοιμασίες για τη μεγάλη απόφαση.

1. ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

Ι. Φιλική Εταιρεία

Η Φιλική Εταιρεία, με πρόδρομό της τη Φιλόμουσο Εταιρεία, αποτέλεσε έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες για την ωρίμανση των επαναστατικών ιδεών στον τουρκοκρατούμενο χώρο. Μέσα σε λίγα χρόνια κατάφερε να πείσει έναν ολόκληρο λαό ότι ήταν έτοιμος να αποτινάξει τον τουρκικό ζυγό και ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία παρέπαιε από τον επαναστατικό αναβρασμό των ραγιάδων. Το καταστατικό και η ιεραρχική της διάρθρωση, τυλιγμένα σ' ένα πέπλο μυστηρίου, γοήτευαν το λαό, μιας και ανταποκρίνονταν στη δίψα του για ελευθερία. Έτσι εξηγείται η τόσο γρήγορη εξάπλωση των ιδεών της Φιλικής και η δεκτικότητα του λαού στην ευφάνταστη προπαγάνδα των ανώτερων στελεχών της¹.

Υψηλά ιστάμενα πρόσωπα στην οργάνωση ήταν αρχιερείς οι οποίοι, με τη σειρά τους, διέδιδαν τις ιδέες της στον υπόλοιπο κλήρο. Κατά τον Αμβρόσιο Φραντζή, ο κλήρος, περιφρονώντας «την ησυχίαν» και «τας δόξας», ασπάστηκε τις επιταγές της οργάνωσης με μεγαλύτερη ευκολία απ' όσο οι τάξεις των προυχόντων και προεστώτων, γιατί «το Ιερατείον, κατά το χρέος της Ιεράς ημών ορθοδόξου και αμωμήτου Ανατολικής Εκκλησίας, μη δυνάμενον να υποφέρη τας καθημερινάς πίκρας και θλιβεράς αφορήτους των Οθωμανών κατά του Χριστιανισμού τυρρανίας, κατεφρόνησε τούτων πάντων (την ησυχίαν και τας δόξας), και εναγκαλισθέν την Εταιρίαν, την διέδωκεν εις τους πλέον θερμούς ζηλωτάς, και εις τους πλέον δραστήριους, εναρέτους, και άξιους της τάξεώς του, ώστε πρώτοι οι ιερωμένοι εφάνησαν αίροντες τον Σταυρόν και τας Σημαίας εις τας χείρας... αφ' ενός μέρους ευλογούντες τα όπλα των συστρατιωτών των, και αφ' ετέρου άλλοι μεν μαχόμενοι και αυτοί προσωπικώς δια των όπλων, άλλοι δε συνεισφέροντες αδράς θυσίας χρηματικάς τε και παντός άλλου είδους»². Λέγεται ότι στις παραμονές του Αγώνα, όλοι οι μητροπολίτες της επικράτειας ήταν μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία³.

Είναι εύγλωττος ο σκοπός της Φιλικής Εταιρείας, όπως διατυπώνεται σ' ένα αποκαλυπτικό κείμενο του τέλους του 1814: « Η Εταιρεία συνίσταται από καθαυτό Έλληνας φιλοπάτριδας και ονομάζεται Εταιρεία των Φιλικών. Ο σκοπός των μελών αυτής είναι η καλυτέρευσις του έθνους, και αν ο Θεός το συγχωρέση, η ελευθερία του...»⁴.

Η Πελοπόννησος, που από το 1800 είχε επιδείξει αξιόλογα σημεία ανάκαμψης σε πολιτικοκοινωνικό και πνευματικό επίπεδο, εγκολπώθηκε πιο γρήγορα την ιδέα της Επανάστασης, ώστε στις αρχές του 1821 να ακούγεται παντού «ότι άρχισε η επανάσταση, ότι παντού οι Έλληνες είναι γεμάτοι χαρά, γιατί ελπίζουν ότι οι Τούρκοι θα χαθούν σε μια στιγμή, ότι είναι πια πεθαμένοι από το φόβο τους κ.α.». Η ευπιστία των Ελλήνων, που έφτανε μέχρι την αφέλεια, εξηγείται μόνο στο φως της βαθιάς τους λαχτάρας για ελευθερία. Εξάλλου, η Πελοπόννησος έχοντας στο ενεργητικό της την εμπειρία μερικότερων τοπικών εξεγέρσεων στο παρελθόν, ήταν πιο ώριμη να ανταποκριθεί στις τωρινές απαιτήσεις⁵.

Το Μέγα Σπήλαιο από νωρίς έγινε πυρήνας διαδόσεως των επαναστατικών σχεδίων της Φιλικής Εταιρείας για την Πελοπόννησο. Κατόπιν αυτού και άλλα ονομαστά μοναστήρια διαδραμάτισαν αυτόν το ρόλο⁶. Για τους μοναχούς του Μεγάλου Σπηλαίου γράφει ο Φωτάκος: «...εγνώριζαν τα της Εταιρείας και τους Εταιριστάς και δια τούτο ενήργουν ως απόστολοι (...). Όλοι δε ούτοι εταξείδευον, και οι μείναντες οπίσω εις την Μονήν ήσαν ικανοί μόνοι των να επαναστατήσουν ένα κόσμον ολόκληρον, ως έπραξαν εις την Πελοπόννησον, οπού παντού έτρεξαν και διέδοσαν το σύνθημα της Επαναστάσεως, τα πάντα προετοίμασαν, και εξ ιδίων των είχον μεγάλας προετοιμασίας, αι οποίαι εχρησίμευσαν εις τους Έλληνας»⁷.

Εδώ θα απαριθμήσουμε τους μεγασπηλαιώτες μοναχούς που πρωταγωνίστησαν στη διάδοση των ιδεών της Φιλικής, όντες οι ίδιοι στελέχη της, καθώς και εκείνους που έγιναν αργότερα. Ο κατάλογος, βέβαια, περιλαμβάνει μόνο τους μαρτυρημένους από την ιστορική έρευνα.

Ο μητροπολίτης Χριστιανουπόλεως (Κυπαρισσίας) Γερμανός, κατά κόσμον Γεώργιος Παπαδόπουλος ή Ζαφειρόπουλος, γεννήθηκε στα Καλάβρυτα το 1760. Δεκαετής έγινε δεκτός στο Μέγα Σπήλαιο ως δόκιμος. Οι πατέρες εκτιμώντας τις αρετές του τον έκειραν μοναχό. Κατόπιν χειροτονήθηκε διάκονος και πρεσβύτερος. Αφού δίδαξε για δύο χρόνια στη Θεσσαλονίκη, στο Βελιγράδι και στη Ρουμανία, επέστρεψε στο Μέγα Σπήλαιο. Στη συνέχεια ταξίδεψε στα Ιεροσόλυμα και από κει στην Κωνσταντινούπολη. Το 1810 χειροτονήθηκε Μητροπολίτης και μετά από εννέα χρόνια μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Ο φιλόπατρις ιεράρχης πέθανε στις 21.9.1821, εξαντλημένος από τα βασανιστήρια των Τούρκων, δύο ημέρες πριν από την άλωση της πόλης από τους επαναστατημένους Έλληνες⁸.

Ο αρχιμανδρίτης Αμβρόσιος Φραντζής, κατά κόσμον Ανδρόνικος, γεννήθηκε το 1771 στο χωριό Μεσορρούγι της επαρχίας Καλαβρύτων. Σε μικρή ηλικία ασπάστηκε τον μοναχικό βίο και μονή της μετανοίας του ήταν το Μέγα Σπήλαιο. Μάλιστα, στη σχολή που λειτουργούσε εκεί έλαβε ανώτερη μόρφωση. Ο Αμβρόσιος, όταν ο εξάδελφός του Γερμανός έγινε Μητροπολίτης Χριστιανουπόλεως, διορίστηκε Πρωτοσύγκελλος. Τότε χρονολογείται (1810) η μύησή του στη Φιλική Εταιρεία από τον Γ. Πογονόπουλο, σε ηλικία 38 ετών9. Έδρασε ποικιλοτρόπως για την οργάνωση και διεξαγωγή του Αγώνα, όπως θα δούμε πιο κάτω, και με το έργο του Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος έγινε από τους πρώτους ιστορικούς της Επανάστασης.

Ο μοναχός Γρηγόριος, από το χωριό Κλαπατσούνα, υπηρέτησε ως σκευοφύλακας της Μονής του Μεγάλου Σπηλαίου. Μυήθηκε στη Φιλική στις 8.6.1819 από τον Νικηφόρο Παμπούκη¹⁰.

Ο Ιωνάς Κανελλόπουλος διετέλεσε Ηγούμενος της μονής. Καταγόταν από τα Χαλκιανικά Κλουκινών. Ο μοναχός αυτός μυήθηκε στη Φιλική από τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, όταν οι δύο άνδρες βρίσκονταν στη Ζάκυνθο. Ο Κολοκοτρώνης έστειλε τον Ιωνά στην Πελοπόννησο με εντολή να κατηχήσει τις επαρχίες Γαστούνης, Πατρών και Καλαβρύτων στα μυστικά της Εταιρείας. Μάλιστα, του ζήτησε κατάλογο με τα ονόματα των νέων μελών. Πράγματι, ο Ιωνάς, αφού εκτέλεσε την αποστολή του, γύριζε στο μοναστήρι του, όταν συναντήθηκε με τον « Οθωμανόν Μπουογελήν Καλαβρυτινόν, κακόν διαβόητον», ο οποίος τον ρώτησε από που έρχεται. Ο Ιωνάς, φοβούμενος μήπως ο τούρκος τον ψάξει, αναγκάστηκε να πετάξει τον κατάλογο των νέων Εταιριστών¹¹.

 Μεγαλοσπηλαιώτες ήταν και οι αδελφοί Νεόφυτος και Παφνούτιος Ρούβαλη. Ο πρώτος μυήθηκε από τον Αμβρόσιο Φραντζή στα 1814. Ο δεύτερος μυήθηκε στη Ρωσία, όπου υπηρετούσε ως εφημέριος. Αργότερα πολέμησε γενναία ως ιερολοχίτης¹². Ο Φωτάκος γράφει γι' αυτόν χαρακτηριστικά: «...επανήλθεν εις την Πελοπόννησον (από τη Βλαχία) όπου έκαμε θαύματα εις το στρατόπεδον, τρέχων παντού, και μάλιστα εις την πολιορκίαν του Ναυπλίου. Κατ' αρχάς έκανεν τον αγνώριστον, εσκότωσε Τούρκους, και δεν ομολόγει την πατρίδα του, αλλ' επειδή τον ανεγνώρισαν όσοι τον είδαν εις το Ταϊγάνι, εμαρτυρήθη πλέον ότι ήτον από το χωριό Καρυά της Κορίνθου (...) Ήτο δε πολύ γενναίος, και είχε πολύ πάθος κατά των Τούρκων, και φιλοπατρίαν μεγάλην»¹³.

Ο επίσκοπος Δαμαλών Ιωνάς ήταν, επίσης, από τα επιφανή μέλη της Φιλικής. Γεννήθηκε στα Σουδενά το 1764 και χειροτονήθηκε Επίσκοπος το 1801. Πιθανόν η μονή της μετανοίας του να ήταν το Μέγα Σπήλαιο. Μυήθηκε στη Φιλική το 1819 από τον προεστό της Κορίνθου Θεοχάρη Ρέντη. Το 1825 εκτέλεσε χρέη Υπουργού στο Υπουργείο της Θρησκείας. Πέθανε ως Αρχιεπίσκοπος Κορινθίας το 1854¹⁴.

Ηγούμενος της Μονής ήταν και ο Φιλικός Παρθένιος Μπαλάνος. Στρατολογήθηκε στην οργάνωση σε μεγάλη ηλικία¹⁵.

Το Μέγα Σπήλαιο συνετέλεσε και με έναν άλλο τρόπο στην προετοιμασία του αγώνα. Συγκεκριμένα, τα δυό μετόχια του στην Κωνσταντινούπολη, το Βλαχ-Σεράι και η Μονή του Αγίου Γεωργίου Καρύπη στα Πριγκηπονήσια, αποτέλεσαν τόπους συγκεντρώσεως των Φιλικών, όταν ακόμη καταστρωνόταν το σχέδιο της ένοπλης εξέγερσης. Το 1818 ένας από τους τρεις πρωτεργάτες της οργάνωσης, ο Νικόλαος Σκουφάς, ερχόμενος στην Πόλη επέλεξε το μεγασπηλαιώτικο μετόχι του Αγ. Γεωργίου για να καταλύσουν οι Φιλικοί. Η σημαντικότερη μαρτυρία όμως προέρχεται από τον Νικόλαο, γιο του Φιλικού Μάρκου Δραγούμη, ο οποίος θυμόταν τις συγκεντρώσεις των «μεγάλων εταιριστών» Παλαιών Πατρών, Ασημάκη Ζαΐμη, Ανδρέα Λόντου, Παπαλέξη, Ανδρέα Καλαμογδάρτη, Παπαφλέσσα κ.α. στη Μονή του Αγ. Γεωργίου, όταν ο ίδιος ήταν έφηβος¹⁶.

Το μετόχι του Βλαχ-Σεραγιού, εξάλλου, ήταν τόπος συγκέντρωσης διάφορων κληρικών που εργάζονταν για την υπόθεση της Φιλικής. Ένας απ' αυτούς ήταν ο Γερμανός, προηγούμενος της εν λόγω Μονής, όπως προκύπτει από έγγραφα των πρώτων επαναστατικών χρόνων. Τα έγγραφα αυτά, που εδημοσίευσε ο Ν.Π. Παπαδόπουλος στην εφ. «Χελμός» (αρ. 83 Απρίλιος 1956), αναφέρονται σε μια οικονομική εκκρεμότητα του Μεγάλου Σπηλαίου προς δύο ιδιώτες, από τους οποίους ο Γερμανός είχε δανειστεί ένα σεβαστό χρηματικό ποσόν για τις ανάγκες της Επανάστασης. Συγκεκριμένα το πρώτο έγγραφο, γραμμένο το 1823, έχει ως εξής:

«Προς το σεβάσμιον

Υπουργείον της Θρησκείας

Κατά το έτος 1820, έτος Νοεμβρίου 10, εμέτρησεν εις Κωνσταντινούπολιν ο εδικός μας Παναγιώτης Χρυσανθάκης 1030 γρόσια προς τον Γερμανόν Προηγούμενον του Βλαχοσεραγιού και έλαβε παρ' αυτού πόλιτζαν (συμβόλαιο) εις τον ενταύθα Παναγιώτην Αρβαλή να τα μετρήση εις ημάς (...). Μετά την άλωσιν της Τριπόλεως εφάνη ενταύθα ο κύριος Γερμανός, από τον οποίον εζητήσαμεν την πληρωμήν της ρηθείσης πολίτζης και μας απεκρίθη ότι με την υπομονήν θέλει τα πληρώση ευχαρίστως, αλλ' επειδή μετά ταύτα απέθανε, τα άσπρα έμειναν απλήρωτα και έως ώρας μας λείπονται, η περιουσία του όμως έμεινεν εις το Μέγα Σπήλαιον, και εκείθεν νομίζομεν ότι έχομεν να λάβωμεν τα άσπρα μας...

Τη 4 Σεπτεμβρίου 1813

Τρίπολις

Αναγνώστης Χρηστακόπουλος

Γεώργιος Αντωνόπουλος»

Στην επιστολή του Υπουργού της Θρησκείας, Ανδρούσης Ιωσήφ προς το Μέγα Σπήλαιο (6.9.1823), επισυνάπτεται και το συμβόλαιο, που είχε κάνει ο Γερμανός με τους προαναφερθέντες δανειστές του. Σ' αυτό διαβάζουμε:

«Τρίπολις

Τω χιλιοστώ οκτακοσιοστώ εικοστώ έτει σωτηρίω, τη εικοστή εβδόμη του μηνός Νοεμβρίου, ημέρα Σαββάτω, παρασταθέντος ημίν τοις δεπουτάτοις του εμπορικού σώματος της πολιτείας ταύτης, οι κύριοι Γεώργιος Αντωνόπουλος και Αναγνώστης Χρηστακόπουλος εζήτησαν να ενεργηθή τακτικώς η υποδοχή της ακολούθου κομβιάλλης (συναλλαγής).

1820 τη 10 Σεπτεμβρίου

Κωνσταντινούπολις

Δια γρόσια 1030

Μεθ' ημέρας είκοσι μία του εμφανισμού της παρούσης μου πρώτης πολίτζας μετρήσατε εις την ορδείνειαν (παραγγελία) των κυρίων Παναγιώτη Χρυσαντάκη και πληρώσαντας τα λαμβάνετε την παρούσαν μου εξωφλημένη, ως το σύνηθες, ως με την ξεχωριστή μου σας φανερώνω.

Προς τον τιμιώτατον

κύριον Παναγιώτην Αρβαλήν

Γερμανός πρώην Ηγούμενος Βλαχοσαραγιού»

Στο εκτενές άρθρο του «Χελμού», ακολουθούν και άλλα έγγραφα για την τελική έκβαση της υπόθεσης, ήσσονος σημασίας. Εκείνο που προκύπτει από τα παραπάνω, σχετικά με τις δραστηριότητες του Γερμανού, είναι η ενεργός συμμετοχή του στην προετοιμασία για τον Αγώνα, όπως τον σχεδίαζε η Φιλική, καθώς και η σπουδαιότητα του μετοχιού της Θεοτόκου στην Πόλη.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το μετόχι αυτό στις 22.4.1821, δηλαδή σχεδόν ταυτόχρονα με την έκρηξη της Επανάστασης, καταστράφηκε από τους Τούρκους και στις 29 Μαΐου του ίδιου έτους φονεύθηκαν οι πατέρες. Ένας μόνο κατόρθωσε να διαφύγει.

Πρόκειται για τον Ιωνά Μακρυγένη, ο οποίος κατέφυγε στο Μέγα Σπήλαιο, όπου εγνωστοποίησε στους πατέρες τα θλιβερά γεγονότα. Έλαβε ενεργό μέρος στην επανάσταση και για τις ανδραγαθίες του τιμήθηκε κατόπιν «δια πολεμικού διπλώματος»¹⁷.

ΙΙ. Η Μυστικοσυνέλευση της Βοστίτσας

Καθοριστικής σημασίας για την έναρξη της Επανάστασης υπήρξε η συνέλευση της Βοστίτσας στις αρχές του 1821. Σ' αυτήν συγκεντρώθηκαν οι ντόπιοι πρόκριτοι, για να αποφασίσουν την έναρξη του αγώνα στην Πελοπόννησο.

Στις 17 Ιανουαρίου ξεκίνησε από την Κυπαρισσία ο μητροπολίτης Γερμανός μαζί με τον Αμβρόσιο Φραντζή και μετά από δύο μέρες βρίσκονταν στην Πάτρα. Στις 23 Ιανουαρίου αναχώρησαν από κει για τη Βοστίτσα με τον Παλαιών Πατρών Γερμανό. Η συνέλευση έγινε στο σπίτι του Ανδρέα Λόντου. Εκτός από τους προαναφερθέντες, στη συνέλευση πήραν μέρος οι Ανδρέας Ζαΐμης, Σωτήρης Χαραλάμπης, Κερνίκης Προκόπιος, ο ηγούμενος του Μεγάλου Σπηλαίου Ρεγκλής ή Μπόχαλης, ο επίσης μεγαλοσπηλαιώτης μοναχός Ιερόθεος, Ασημάκης Ζαΐμης, Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος και πολλοί άλλοι¹⁸.

Τον γενικό επίτροπο Αλέξανδρο Υψηλάντη εκπροσωπούσε ο Παπαφλέσσας, ο οποίος μίλησε με ενθουσιασμό για την Επανάσταση και παρουσίασε γράμματα του Υψηλάντη που περιείχαν οδηγίες για τη διεξαγωγή του αγώνα στην Πελοπόννησο. Ανάμεσα στα επιχειρήματα που επικαλέστηκε ο φλογερός πατριώτης κληρικός ήταν οι περισπασμοί του σουλτάνου με την ανταρσία του Αλή-πασά, η επικείμενη αποστολή ρωσικών στρατευμάτων, η επάρκεια πολεμοφοδίων στην εφορεία της Ύδρας κ.α.¹⁹. Οι ενδοιασμοί των προκρίτων ήταν εν μέρει δικαιολογημένοι. Χαρακτηριστική είναι η αντίδραση του Παλαιών Πατρών Γερμανού, που θυμόταν ακόμη την τραγωδία του 1770: «Που πολεμοφόδια; Που χρήματα πολυάριθμα; Που στρατός πεπαιδευμένος; Που στόλος εφοδιασμένος;... ας φέρωμεν, αδελφοί, ενώπιόν μας μιαν στιγμήν την καταστροφήν της Πελοποννήσου (τω 1769), μ' όλον ότι τότε εφάνη και στόλος ρωσικός, όστις ήτον δείγμα τουλάχιστον ότι έλαβε ενοχήν η ρωσική αυτοκρατορία αλλ' εις την εποχήν ταύτην οποία δείγματα θετικότητος έχομεν, δια να πιστεύσωμεν όσα λέγει ο Δίκαιος και όσα γράφει ο Υψηλάντης;»²⁰. Παρά τις αρχικές επιφυλάξεις τους, οι πρόκριτοι τελικά πείστηκαν από τον Παπαφλέσσα για την καταλληλότητα της στιγμής και πήραν τις ανάλογες αποφάσεις.

Κατά τη διάρκεια της συνέλευσης, ο βοεβόδας της Βοστίτσας, υποψιασμένος από τις φήμες που κυκλοφορούσαν παντού για την επικείμενη εξέγερση, ζήτησε εξηγήσεις για τη συνεδρίαση. Οι Έλληνες, έχοντας προβλέψει αυτό το ενδεχόμενο, είχαν πληροφορήσει τον ταμία του βοεβόδα ότι επρόκειτο απλώς για μια κτηματική υπόθεση μεταξύ των δύο μεγάλων μονών, των Ταξιαρχών και του Μεγάλου Σπηλαίου. Κατά τον Φραντζή, ο ταμίας φέρεται να διασκεδάζει τις υπόνοιες του τούρκου αξιωματούχου ως εξής: « Αγά μου, τα δυώ Μοναστήρια του Μεγάλου Σπηλαίου και των Ταξιαρχών, άπαντα μεταξύ των μιαν διαφοράν δια μερικάς τοποθεσίας κειμένας εις την θέσιν της Ροδιάς, και μη δυναμένα να συμβιβασθώσιν εν τω μεταξύ των, ανέφερον εις τον Πατριακχάνε (Πατριαρχείον), και εξεδόθη διαταγή εις τους τρεις Αρχιερείς να παραλάβουν και όποιους των Κοτζαμπάσιδων εγκρίνουν, να παρατηρήσωσιν επιτοπίως την διαφοράν αυτήν, και ν' αναφέρωσιν εις τον Πατριακχάνε, δια να δοθή το δίκαιον δια Φερμανίου εις το ανήκον μέρος»²¹. Αυτή η επιπλοκή ανάγκασε δύο αρχιερείς και δύο προεστώτες την επομένη να πάνε στη θέση Ροδιά, προσποιούμενοι ότι εξετάζουν «επιτοπίως την διαφοράν». Είναι αξιοσημείωτο ότι αυτή η μυστικοσυνέλευση είχε αρχικά προγραμματισθεί να λάβει χώρα στα Καλάβρυτα, αλλά για το φόβο των τουρκικών αρχών τελικά επιλέχτηκε η Βοστίτσα.

Στη συνέλευση διαπιστώθηκε η ανάγκη για οικονομική ενίσχυση της σχεδιαζόμενης εξέγερσης, οπότε πολλοί από τους παράγοντες προσέφεραν διάφορα ποσά για το ταμείο του Αγώνα. Αμέσως ο Ανδρέας Ζαΐμης κατέβαλε 3.000 γρόσια, ο Χριστιανουπόλεως Γερμανός 2.000, ο Σ. Χαραλάμπης 2.500, ο Κερνίκης Προκόπιος 1.500 και ο Αμβρόσιος Φραντζής 2.000 γρόσια²². Στην ίδια συνέλευση αποφασίστηκε να σταλεί ο μοναχός Ιερόθεος από το Μέγα Σπήλαιο σε περιοδεία ανά την Πελοπόννησο προκειμένου να συλλέξει χρήματα. Ο Ιερόθεος πήρε έγγραφο από τη συνέλευση με οδηγίες προς τους εταίρους, στις οποίες, εκτός από έκκληση για τη μεγαλύτερη δυνατή οικονομική συνεισφορά, συνιστάτο η «κατάπαυσις του βρασμού» σε αναμονή νέων οδηγιών. Η συνέλευση διαλύθηκε στις 29 Ιανουαρίου.

Η πορεία του μεγαλοσπηλαιώτη Ιεροθέου είχε ως εξής: Από τα Καλάβρυτα έφθασε στο Ξυλόκαστρο, όπου συνάντησε τον Πανούτσο Νοταρά. Αυτός προειδοποίησε το μοναχό να μην περάσει από την Κόρινθο, γιατί ο Κιαμήλ-Μπέης είχε πληροφορίες για τις δραστηριότητες της Εταιρείας και διενεργούσε σχετικές έρευνες. Ο Ιερόθεος μετέβη στη Μονή της Θεοτόκου, ηγούμενος της οποίας ήταν ο αρχιμανδρίτης Δανιήλ, μυημένος κι αυτός στη Φιλική. Κατόπιν πήγε στο Άργος, το Άστρος και τέλος στη Λακεδαίμονα. Εκεί βρήκε τον Π. Κρεββατά, ο οποίος του είπε: «δια τους οικτιρμούς του Θεού, το πρωί ν' αναχωρήσης διότι οι Οθωμανοί υπεννόησαν την εταιρίαν και πάσχουν να συλλάβουν έγγραφα δια να ανακαλύψουν το μυστήριον»²³. Ο Ιερόθεος αμέσως κατευθύνθηκε προς την Καλαμάτα, όπου είχε συνάντηση με το Μητροπολίτη Μονεμβασίας για τα γνωστά αιτήματα. Τελικά επέστρεψε στα Καλάβρυτα στις 5 Μαρτίου.

Η μυστικοσυνέλευση της Βοστίτσας ήταν σημαντική, γιατί τα μέλη της συνειδητοποίησαν ότι έφθασε ο καιρός για το ξέσπασμα της επανάστασης. Ο Παπαφλέσσας, κατά το πέρας της συνέλευσης, εντελλόταν στα μέλη της να πληροφορήσουν τις αποφάσεις στις επαρχίες τους και να προετοιμάσουν το λαό για τις εξελίξεις²⁴.

Σ' αυτή την τόσο σημαντική συνέλευση, στην οποία πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιξαν οι μοναχοί του Μεγάλου Σπηλαίου, δόθηκε το σύνθημα για την εξέγερση της Πελοποννήσου. Παρά τους -δίκαιους εξάλλου- ενδοιασμούς κάποιων μελών της, που, σημειωτέον, εξαιτίας της κοινωνικής τους θέσης διακινδύνευαν τη ζωή τους, η συνέλευση της Βοστίτσας «αποτελεί το πρώτο πολιτικό προεπαναστατικό γεγονός του 21, την πρώτην πολιτικήν πράξιν υλοποιήσεως της Επαναστάσεως»²⁵.

2. ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ

ΙΙΙ. Μάχη Λεβιδίου (14 Απριλίου 1821)

Η μάχη αυτή ανήκει στις πρώτες αδέξιες αλλά νικηφόρες πολεμικές επιχειρήσεις των επαναστατημένων Πελοποννησίων. Βρισκόμαστε στην άνοιξη του 1821, στις απαρχές της έκρηξης του ένοπλου αγώνα. Παρότι το ελληνικό στρατόπεδο δεν είχε ακόμη οργανωθεί υπό το πρόσταγμα μιας σταθερής ηγεσίας, οι επαναστατημένοι χτυπούσαν τον εχθρό σε διάφορες πολεμικές συμπλοκές ήσσονος στρατιωτικής σημασίας, που όμως τους έδιναν την πολύτιμη γνώση -από άποψη ψυχολογική κυρίως- ότι οι Τούρκοι δεν ήταν ανίκητοι²⁶.

Η σύγκρουση αυτή, στην οποία έλαβαν μέρος και μεγαλοσπηλαιώτες μοναχοί που ένωσαν τις τύχες τους με εκείνες των αγωνιζόμενων Ελλήνων, έλαβε χώρα στο Λεβίδι, στις 14 Απριλίου του 1821. Ένα πολυπληθές τουρκικό στρατιωτικό σώμα αποτελούμενο από 3.000 πεζούς και 1.000 ιππείς είχε ξεκινήσει από την Τριπολιτσά, για να διαλύσει το στρατόπεδο των ντόπιων καπεταναίων που είχε συγκροτηθεί στο Λεβίδι, όπως μας πληροφορεί ο Φωτάκος²⁷. κατά τον ίδιο ιστορικό πάντα, οι σκοποί των Ελλήνων δεν πρόλαβαν να ειδοποιήσουν τους συμπατριώτες τους που βρίσκονταν στο Λεβίδι για τον ερχομό των εχθρών, «διότι είδαν έξαφνα τους Τούρκους και έφυγαν εκείθεν». Έτσι, σημαντικό μέρος της ελληνικής δύναμης έμεινε μακριά από το Λεβίδι, μη δυνάμενο να βοηθήσει τους πολιορκούμενους.

Μέσα στα σπίτια του Λεβιδίου είχαν οχυρωθεί 70 περίπου έλληνες αγωνιστές με τους Κωνσταντίνο Πετμεζά, Νικόλαο Σολιώτη και Αναγνώστη Στριφτόμπολα. Οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά στα σπίτια, όπου είχαν οχυρωθεί οι Έλληνες. Οι τελευταίοι, καθώς διηγείται ο Δεληγιάννης, δίχως να δειλιάσουν «ετρύπησαν αυτάς (τας οικίας) και κατέλαβον άλλας και έπειτα άλλας, αλλά μετά ολίγας ώρας έβαλαν και εις αυτάς πυρ, ώστε ήρχισαν να καταφλέγωνται τα ενδύματά των»²⁸.

Εκείνη τη δραματική στιγμή για τους πολιορκημένους έφτασαν ελληνικές ενισχύσεις: ο Δημήτριος Πλαπούτας από το Διάσελο της Αλωνίσταινας, ο Ηλίας Σαλαφατινός και ο Νικόλαος Πετμεζάς. Οι Έλληνες, πριν επιτεθούν, πυροβόλησαν, για να κάνουν γνωστή την παρουσία τους στους εντός του Λεβιδίου μαχομένους και να τους ενθαρρύνουν. Με τους προαναφερθέντες Έλληνες ενώθηκαν και τα άλλα σώματα των Ελλήνων, που μέχρι τότε ολιγωρούσαν να εμπλακούν στη μάχη. Είχε πέσει το σούρουπο και άρχισε να βρέχει. Οι Τούρκοι, ακούγοντας κι αυτοί τους αντιπάλους τους να επιτίθενται, φοβήθηκαν ότι θα πλήττονταν από δύο πλευρές και τράπηκαν σε φυγή. Οι Έλληνες, ενωμένοι με αυτούς που βγήκαν από τα σπίτια του Λεβιδίου, τους καταδίωξαν.

Από ελληνικής πλευράς οι απώλειες ήταν ελάχιστες σκοτώθηκε μόνο ο Αναγνώστης Στριφτόμπολας²⁹ και κάποιοι άλλοι πληγώθηκαν. Από τους Τούρκους σκοτώθηκαν περίπου 100 και πληγώθηκαν άλλοι τόσοι³⁰.

Ο Ρήγας Παλαμήδης σημειώνει ότι οι Τούρκοι νικήθηκαν «κατά κράτος. Όλοι οι Έλληνες έδειξαν εις αυτήν την μάχην ανδρείαν ελληνικήν... Αυτή είναι η πρώτη νίκη των Ελλήνων»³¹.

Στη σημαντική αυτή μάχη έλαβαν μέρος, όπως προαναφέρθηκε, και μοναχοί από το Μέγα Σπήλαιο. Ο Σπηλιάδης στα Απομνημονεύματά του αναφέρει τον Προηγούμενο του Μ. Σπηλαίου Γεράσιμο Τορόλο, ο οποίος «εστράτευσε το 1821 με σαράντα καλογήρους εις το Λεβίδι μετά του Σ. Χαραλάμπους και Ν.Χ. Σολιώτου»³². Τον μεγαλοσπηλαιώτη αρχιμανδρίτη, που καταγόταν από τη Νωνάκριδα, μνημονεύει και ο ιστορικός των Καλαβρύτων Γ. Παπανδρέου, ως πολύ έμπιστο συναγωνιστή του Κολοκοτρώνη. Μάλιστα, ο Τορόλος ήταν εκείνος που έσωσε τη ζωή του Γενναίου, υιού του Κολοκοτρώνη «από όπλου Τούρκου»³³.

ΙV. Μάχη Ακράτας (7-19 Ιανουαρίου 1823)

Τα λείψανα της στρατιάς του Δράμαλη είχαν καταφύγει στην Κόρινθο. Αρχικά, το μεγάλο στρατιωτικό σώμα δεν είχε πρόβλημα επισιτισμού, γιατί εφοδιαζόταν τα χρειώδη από διάφορα πλοία που έφθαναν στην Πάτρα. Αφότου, όμως, πέντε υδραίικα καράβια απέκλεισαν το λιμάνι της Κορίνθου, το πρόβλημα των επτά χιλιάδων στρατιωτών οξύνθηκε. Κοντά σ' αυτό, μεγάλωνε ο εκνευρισμός και η αγωνία τους, βλέποντας να αποκλείονται από κάθε δυνατότητα βοήθειας. Έτσι, οι πολιορκούμενοι πήραν την απόφαση απελπισίας να πολεμήσουν για την απελευθέρωσή τους εξερχόμενοι από την πόλη.

Το ελληνικό στρατόπεδο σαν από μια εγγενή κακοδαιμονία ταλανιζόταν από τις εσωτερικές διαφωνίες και διαμάχες. Συγκεκριμένα, οι Πετμεζαίοι βρίσκονταν σε διένεξη με τους προκρίτους, που κατηγορούσαν τους οπλαρχηγούς ότι εξαιτίας των καταχρήσεών τους ο λαός υπέφερε³⁴. Ωστόσο, οι απαιτήσεις της εποχής ήταν με το μέρος των οπλαρχηγών, οπότε οι πρόκριτοι, βλέποντας να χάνουν την επιρροή τους, επέλεξαν, προκειμένου να λύσουν τις διαφορές τους με τους στρατιωτικούς, τον πιο ακραίο τρόπο, δηλαδή τα όπλα. Εναντίον του Νικολάου Πετμεζά και των ανδρών του, που βρίσκονταν στη θέση Χασιά στις Κλουτσίνες, εξεστράτευσαν οι Ανδρέας Ζαΐμης, Χαραλάμπης, Φωτήλας, Θεοχαρόπουλος κ.α. με χίλιους άνδρες. Τότε οι αντιμαχόμενοι Έλληνες έμαθαν την έξοδο του στρατεύματος του Δράμαλη από την Κόρινθο, όπου ήταν εγκλωβισμένο και τώρα προχωρούσε κατά μήκος του Κορινθιακού³⁵.

Στις 26 Ιανουαρίου 1823 βγήκε από την Κόρινθο ο Δελή Αχμέτ, Δελήμπασης του Δράμαλη, ηγούμενος «των εναπολειφθέντων Τούρκων επέκεινα των επτά χιλιάδων»³⁶, και κατευθύνθηκε προς τη θέση Ζαχολίτικα. Όταν αυτό μαθεύτηκε στο στρατόπεδο των προυχόντων, το πατριωτικό φιλότιμο νίκησε τις μικρόψυχες διαφωνίες και ο Ζαΐμης ξεκίνησε να αποκλείσει τους Τούρκους στέλνοντας μήνυμα συμφιλίωσης προς τους οπλαρχηγούς εν όψει του κοινού εχθρού. Το μήνυμα αυτό προς τους Πετμεζαίους έχει ως εξής: «Συμπατριώται! Οι εκ Κορίνθου εχθροί διαβαίνουν δια τας Πάτρας και ήδη διανυκτερεύουν εις τα Ζαχολίτικα. Ημείς ταύτην την στιγμήν κινούμεθα κατ' αυτών παραδίδοντες εις την παντοτεινήν λήθην τα μεταξύ μας. Φρονούμεν, ότι και υμείς έχετε τα αυτά αισθήματα με ημάς υπέρ της πατρίδος. Σας περιμένομεν λοιπόν εις την Ακράταν προτού εξημερώση, δια να πολεμήσωμεν τους κοινούς εχθρούς της πατρίδος. Και αφού καταστρέψωμεν αυτούς, εάν έχετε όρεξιν, ξεμπερδεύομεν έπειτα και τα μεταξύ μας»³⁷. Οι Πετμεζαίοι συναίνεσαν στην πρόταση του Ζαΐμη και όλοι μαζί έσπευσαν να πολεμήσουν τον εχθρό στην Ακράτα. Οι Τούρκοι επιχείρησαν να σπάσουν τον ελληνικό κλοιό αλλά δίχως αποτέλεσμα, γι αυτό αναγκάστηκαν να οχυρωθούν στην παραλία. Οι Έλληνες που τους περικύκλωναν γίνονταν ολοένα και περισσότεροι, γιατί κατέφθαναν οπλισμένοι οι κάτοικοι των Καλαβρύτων, της Βοστίτσας και της Κορίνθου, ώστε τελικά να φθάνουν τις επτά χιλιάδες. Η κατάσταση των αποκλεισμένων Τούρκων ήταν οικτρή. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Δεληγιάννη, «έμειναν εις το πεδίον πανταχόθεν περικυκλωμένοι και φονευόμενοι πάντοτε, μη έχοντες ουδεμίαν τροφήν, παρά έσφαζον τους ίππους των και τους έτρωγαν και τίποτε άλλο»³⁸. Μετά από δέκα ημέρες, ζήτησαν να παραδοθούν, αλλά μόνο στον Οδυσσέα Ανδρούτσο, που είχε κατηφορίσει από τη Ρούμελη. Όμως, οι Ζαΐμης και Λόντος δεν δέχτηκαν τις διαπραγματεύσεις του ρουμελιώτη οπλαρχηγού. Είναι γνωστό ότι οι σχέσεις των προυχόντων με τον Οδυσσέα δεν ήταν καθόλου καλές. Τελικά, της πολιορκίας ηγήθηκε ο Λόντος, αφού οι υπόλοιποι αναχώρησαν για τη Β' Εθνική Συνέλευση.

Τελικά, οι εξαθλιωμένοι από την πολιορκία και την κακοπάθεια Τούρκοι βρήκαν αναπάντεχα έναν τρόπο διαφυγής, όταν στις 10 Φεβρουαρίου φάνηκαν έξι τουρκικά πλοία στα οποία έσπευσαν να επιβιβασθούν καταδιωκόμενοι από τους Έλληνες. Πολλοί κατόρθωσαν να διασωθούν, ανάμεσά τους και ο Δελή Αχμέτ. Πολλοί όμως σκοτώθηκαν από τους Έλληνες, ενώ άλλοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι³⁹. Το γεγονός ότι 600 Τούρκοι κατόρθωσαν να διαφύγουν, παρά τις αντιξοότητες που αντιμετώπιζαν από την ανέχεια και τις κακουχίες, ο στρατηγός και πρόκριτος Παναγιώτης Παπατσώνης το αποδίδει ανεπιφύλακτα στη φιλαρχία και φιλοϋλία των ελληνικών παρατάξεων: « Αλλά καθ' οδόν εις την Ακράταν του Αιγίου συναντηθέντες μετά του Ζαΐμη, Λόντου και των Πετμεζαίων αλληλομαχούντων εν τω μεταξύ των ποιός να πάρη τα εισοδήματα των σταφίδων της Βοστίτζης, διότι εκεί ήτον ο Πακτωλός και αθελήτως οι αλληλομαχούντες εμπόδισαν εκεί εις την Ακράταν τους Τούρκους... Μη δυνηθέντες (οι Έλληνες) και αυτούς τους εναπομείναντες 600 Τούρκους να τους αιχμαλωτίσουν ένεκα των διχονοιών, διότι είχον και τον νουν τους ποιός να πρωταρπάξη τα εισοδήματα των σταφίδων της Βοστίτζης και ούτω πως άφησαν τους ολίγους Τούρκους να φύγουν»⁴⁰.

Παρά τα θλιβερά αυτά δρώμενα του παρασκηνίου, η μάχη της Ακράτας χάρισε στο ελληνικό στρατόπεδο μία σημαντική νίκη, που κατακτήθηκε με ενωμένες τις δυνάμεις των αλληλομαχόμενων μερών, η διένεξη των οποίων υπονόμευε εν τέλει την ίδια την επιτυχία του αγώνα.

Στη μάχη αυτή ανδραγάθησαν και οι μεγαλοσπηλαιώτες μοναχοί, που ακολούθησαν τους άλλους Έλληνες εναντίον του εχθρού. Ο γνωστός μας προηγούμενος Τορόλος «ηγωνίσθη και εις την Ακράταν έως ου παρεδόθησαν οι Τούρκοι». Εκεί εξεστράτευσαν και ο «προηγούμενος Δαμασκηνός από το Διακοπτόν με πενήντα καλογήρους, οίτινες απεκόμισαν εκεί και τροφάς και πυριτοβόλα επολέμησαν και διεκρίθησαν εξαίρετοι μαχηταί ο Σαμουήλ Κατσαρός εκ Περιστεράς, όστις και επληγώθη, και ο Κοσμάς Πανάγου»⁴¹. Τον Δαμασκηνό αναφέρει ως πρωταγωνιστή της μάχης και ο Φωτάκος⁴².

Τέλος, στη μάχη διακρίθηκαν οι μοναχοί Γερμανός Περλέγκας από την Ακράτα, Φιλόθεος Ιωάννου ή Γιαννακόπουλος εκ Σουβάρδου, Νεόφυτος Οικονομίδης εκ Βούρων κ.α.⁴³.

3. Ο ΙΜΠΡΑΗΜ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ

V. Αμυντικές προετοιμασίες - Το φρόνημα των

μεγαλοσπηλαιωτών

Το 1824 η ελληνική επανάσταση είχε ήδη εξαπλωθεί τόσο, ώστε ο σουλτάνος Μαχμούτ αναγκάστηκε να ζητήσει τη βοήθεια του πασά της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή. Αυτός εμπιστεύθηκε το δύσκολο έργο της καταστολής των εξεγερμένων Ελλήνων στο γιο του Ιμπραήμ. Ο τελευταίος, έχοντας ως ορμητήριο τη Σούδα της Κρήτης, την οποία είχε καταλάβει το 1824, εξεστράτευσε εναντίον της Πελοποννήσου.

Η απόβαση των αιγυπτιακών στρατευμάτων στην Πελοπόννησο έλαβε χώρα στις 11 και 12 Φεβρουαρίου 1825. Σοφά είχε επιλεχθεί ως τόπος απόβασης το λιμάνι της Μεθώνης. Ο Ιμπραήμ, εκτός από τους συμπατριώτες στρατηγούς του⁴⁴, διέθετε ένα επιτελείο γάλλων και ιταλών αξιωματικών, οι οποίοι διαχειρίζονταν τα τεχνικά σώματα του στρατού, δηλαδή το πυροβολικό και το μηχανικό.

Οι Έλληνες, απορροφημένοι στις εσωτερικές διενέξεις, αντιμετώπισαν επιπόλαια τον νέο κίνδυνο αδράνησαν, όταν θα μπορούσαν να καταφέρουν ένα καθοριστικό χτύπημα στον εχθρό, δηλαδή τη στιγμή της απόβασης, και έτσι έδωσαν τη δυνατότητα στους αντιπάλους να συνταχθούν και να αρχίσουν το εφιαλτικό έργο τους, που για χρόνια έσπειρε τον τρόμο και το θάνατο σ' ολόκληρη την Πελοπόννησο. Οι περισσότεροι στρατιωτικοί και πολιτικοί ηγέτες των Ελλήνων τη στιγμή της άφιξης των Αιγυπτίων ήταν φυλακισμένοι, ενώ ο λαός στο άκουσμα της είδησης για τον ερχομό των Ιμπραήμ αντιδρούσε ψυχρά την υποτίμηση αυτή των αντιπάλων οι Έλληνες, δυστυχώς, έμελλε να πληρώσουν ακριβά⁴⁵. Ο ικανότατος αιγύπτιος στρατηλάτης όργωσε σχεδόν ανενόχλητος την Πελοπόννησο επιδιδόμενος συχνά σε φρικαλεότητες και βανδαλισμούς.

Το μοναστήρι του Μεγάλου Σπηλαίου ήταν ήδη γνωστό στο αντίπαλο στρατόπεδο ως ένα ισχυρό ορμητήριο των ελληνικών δυνάμεων και τόπος ιδιαίτερης στρατιωτικής σημασίας για τους επαναστατημένους. Κι όχι μόνον αυτό το μοναστήρι παρείχε στέγη σε πολλές οικογένειες των προυχόντων της περιοχής που, από το φόβο του επιδρομέα, αναζήτησαν καταφύγιο στους κόλπους του. Όπως μας πληροφορεί ο Κ. Οικονόμος, «κατά δε το Μέγα Σπήλαιον πανταχόθεν ήσαν καταφυγόντες χιλιάδες πολλαί, μεθ' ων συνηριθμούντο και πεντακόσιαι ολόκληραι οικογένειαι»⁴⁶. Το μοναστήρι προσέφερε μεγάλη υλική βοήθεια για τις ανάγκες του αγώνα, σε σημείο, πάντα κατά τη μαρτυρία του Οικονόμου, να εκποιήσει και αυτά τα αργυρά ιερά σκεύη. Οι μοναχοί, εξάλλου, δεν δίστασαν να λιώσουν οποιοδήποτε χάλκινο αντικείμενο του μοναστηριού, ακόμη και αυτά τα πόμολα των θυρών, για να γίνουν πυρομαχικά⁴⁷.

Ο Ιμπραήμ, γνωρίζοντας τη στρατηγική σημασία της μονής, που οφειλόταν κυρίως στη φυσική τοπογραφία της, επιχείρησε τρεις φορές να την κατακτήσει. Ωστόσο, η κατάληψη του Μεγάλου Σπηλαίου δεν ήταν εύκολη, κι αυτό όχι μόνο εξαιτίας της οχυρής θέσης του. Οι πατέρες του Μ. Σπηλαίου, άλλωστε, αντιμετώπισαν με μεγάλη αίσθηση ευθύνης και ρεαλισμό τις υποχρεώσεις που τους επέβαλε η κρίσιμη εμπόλεμη κατάσταση. Μία σειρά επιστολές, τις σπουδαιότερες των οποίων αντιγράφουμε ολόκληρες, μας περιγράφουν τις πυρετώδεις ετοιμασίες της αμυντικής οργάνωσης του μοναστηριού, στη συνειδητοποίηση του μεγάλου κινδύνου που σήμαινε η παρουσία του αιγυπτιακού στρατού στην επαναστατημένη Ελλάδα.

Μία επιστολή⁴⁸ των πατέρων προς το Εκτελεστικό Σώμα είναι εύγλωττη:

«Προς το Σ(εβασ)τον Εκτελεστικόν Σώμα

Δια της παρούσης γνωστοποιούμεν εις την Σ(εβασ)την Διοίκησιν, ότι από την αρχήν του ιερού αγώνος υπέρ Πατρίδος είναι γνωστόν τοις πάσι, ότι το ιερόν τούτο Μοναστήριον δεν έλειψε να προσφέρη εις το Έθνος κάθε αναγκαίαν βοήθειαν και δια λόγου και πραγματικώς. Νυν δε έφθασε εις την εσχάτην αμηχανίαν, καθ' ότι βλεποντες οι χριστιανοί τον εχθρόν όστις με την πρόφασιν περιφέρεται ως και εις αυτά τα δύσβατα όρη λεηλατώντας σκλαβώνει. Οι περισσότεροι από την επαρχίαν των Καλαβρύτων καθώς και από κείνην της Βοστίτσας μετεκόμισαν τες φαμίλιες τους εις την ιεράν μονήν ταύτην, ημείς μη δυνάμενοι εις μίαν τοιαύτην κινδυνώδη περίστασιν να κάμωμεν άλλο παρά να τους δεχθώμεν. Εφροντίσαμεν μερικούς στρατιώτας και αποφασίσαμεν να υπομείνωμεν την πλέον στενήν πολιορκίαν του εχθρού, αν τολμήση να το πολιορκήση. Το αναγκαιότερον δε να βαστάσωμεν τούτο το ιερόν καταγώγιον να απαντήσωμεν εις την σκλαβιάν των τόσων ψυχών χριστιανών μας είναι τα πολεμοφόδια δηλ. φυσέκια και πέτρες ντουφεκιών, δια τούτο προστρέχομεν εις τα σπλάχνα της Σ(εβασ)της Διοικήσεως, πέμπομεν 10 ζώα, τα οποία παρακαλούμεν και ημείς οι πατέρες της ιεράς μονής ταύτης, και όλοι οι συναθροισθέντες αδύνατοι χριστιανοί ενταύθα να διατάξη, όθεν ανήκει να φορτωθούν 10 φορτώματα φυσέκια ομού και 4.000 πέτρες ντουφεκιών, δια των οποίων χρείας τυχούσης να γλυτώσωμεν το ιερόν τούτο καταγώγιον και τας τόσας ψυχάς των χριστιανών, και ταύτα όσον ταχύτερον διότι ουκ οίδαμεν τι τέξεται η επιούσα.

Άμποτις δε να μη λάβη την χρείαν ταύτην το μοναστήριον να τα εξοδεύση και τότε πάλιν στέκοντες ενέχυρον δια να μεταχειρισθούν εις όποιαν άλλην ανάγκην ήθελε διατάξει η Σεβαστή Διοίκησις.

Και μένομεν με βαθύτατον σέβας

Ο καθηγούμενος

Συμεών και Συνέσιος

τη 5 Ιουλίου 1825»

Η ανταπόκριση του Εκτελεστικού Σώματος στις εύλογες εκκλήσεις των πατέρων ήταν άμεση, όπως αποδεικνύει η επόμενη απαντητική επιστολή⁴⁹:

«Προς τον Πανοσιολογιώτατον Ηγούμενον του Μ. Σπηλαίου και τους εν αυτώ πατέρας.

Αρ. 9019.

Ελήφθη η προς το Σεβαστόν Εκτελεστικόν Σώμα αναφορά σας και εγνώσθησαν τα διαλαμβανόμενα. Η Σεβαστή Διοίκησις είδεν ευχαρίστως την οποίαν εκάματε απόφασιν και την υποδοχήν προς τας καταδιωκόμενας οικογενείας και πολλούς αδελφούς χριστιανούς.

Διο κατά την αιτησίν σας σας αποστέλλονται 10 φορτώματα φυσέκια, 4.000 ντουφεκόπετρες με τα ίδια ζώα και ανθρώπους δια να μεταχειρισθήτε αν η χρεία το καλέση. Αφέθησαν προσέτι και άλλαι 10 κασέλαι φυσέκια εις το Μοναστήριον του Άγ. Γεωργίου του κάμπου Φενεού δια τα οποία ειδοποιήθησαν ο Γεν. Αρχηγός του στρατοπέδου Θ. Κολοκοτρώνης να τα παραλάβη, αν όμως ευρίσκονται και αυτά εκεί φροντίσατε να τα περιλάβης και αυτά.

Ναύπλιον 9 Ιουλίου 1825»

Εξάλλου, προς το Υπουργείο Πολέμου έγραψαν οι Ανδρέας Ζαΐμης και Σ. Χαραλάμπης, επισημαίνοντας τη σπουδαιότητα της υπεράσπισης της μονής. Η επιστολή τους έχει ως εξής⁵⁰:

«Προς την υπερτάτην Διοίκησιν

Η Διοίκησις γνωρίζει οποίον είναι το Μ. Σπήλαιον και δεν αγνοεί ότι εις το καταφύγιον τούτο ευρίσκονται πολλαί πολλοτάτων πατριωτών περιουσίαι προς φύλαξιν. Αλλά μηδέ πρέπει να αμφιβάλλη ότι αν και δεύτερον ο Αιγύπτιος εισβάλλει εις την επαρχίαν Καλαβρύτων θέλει προσβάλει κατ' αυτού κυρίως και δια τας εν αυτώ περιουσίας και δια το οχυρόν της θέσεως και οικοδομής του. Παρατηρείται ότι αν το καταγώγιον τούτο κρατηθή από τον εχθρόν, αποκαθιστάμενον άλλο οχυρόν φρούριον δι' αυτόν, θέλει φέρει εις εξόντωσιν τας επαρχίας των Καλαβρύτων και Βοστίτσης. Ημείς δια να μην απελπίσωμεν τον κόσμον έχομεν τας οικογενείας μας εκεί. Αλλά τούτο δεν αρκεί. Απαιτείται να οχυρωθή με κανόνια και να εφοδιασθή με ικανήν πολεμικήν ύλην. Ένεκα τούτου αποστέλλομεν τον παρόντα και παρακαλούμεν την διοίκησιν να μας στείλη εν τάχει από τας αναγκαίας κανονιοσφαίρας και μιδράλια και μπαρούτι δια την μετακόμισιν των οποίων στέλλομεν εδόθεν ζώα. Και όταν συν Θεώ απαλλαγώμεν του κινδύνου πάλιν αυτά μένουν καθώς και 4 καλοί πυροβοληταί, τους οποίους θέλει πληρώσει η επαρχία Καλαβρύτων.

Παρακαλούντες θερμώς την Διοίκησιν να μη μας αποποιηθή ταύτην την αίτησιν, προσαιτούμεθα τα περισσότερα ζώα να φορτωθώσι φυσέκια. Επειδή δεν ηξεύρομεν τι τέξεται η επιούσα.

Μένομεν οι Πατριώται

Σωτηρ. Χαραλάμπης, Ανδρ. Ζαΐμης

Καρνέσι την 17 Ιουλίου 1825»

Το Υπουργείο Πολέμου καταφεύγει στον Θ. Κολοκοτρώνη, ζητώντας του να φροντίσει την αποστολή των πολεμοφοδίων στο μοναστήρι⁵¹. Κατόπιν στέλνει μια ενθαρρυντική επιστολή προς τους μεγαλοσπηλαιώτες πατέρες και οι τελευταίοι ανταπαντούν, ευχαριστώντας για την εκπλήρωση των αιτημάτων τους⁵².

«Προς τους πατέρας της Σεβασμίας Μονής του Μεγάλου Σπηλαίου.

Αρ. 3683.

Ελήφθησαν τα προς την Διοίκησιν γράμματα των εκλαμπροτάτων κ. Ανδρ. Ζαΐμη και Σωτ. Χαραλάμπους και εγνώσθησαν τα διαλαμβανόμενα, περί της αποστολής των πολεμοφοδίων και δύο κανονιών με τας μπάλας και ακολούθως θέλει σταλώσι και οι κανονιέρηδες κατά την αιτησίν σας των εκλαμπροτάτων και το ιδικόν σας.

Θαρρείτε λοιπόν γενναιοφρονούντες και αναφέρατε εις την Σ(εβασ)την Διοίκησιν, εμψυχώσατε τους καταφυγόντας εις αυτά τα μέρη Έλληνας, να αποβάλωσι την δειλίαν και να λάβωσι τα όπλα εις τας χείρας, και να τρέξωσι εναντίον του εχθρού και να είναι βέβαιοι ότι με την βοήθειαν του Θεού και της Μητρός αυτού και ευχών της Πατρίδος, εντός ολίγου θέλει αφανισθή ο υπερήφανος σατράπης της Αιγύπτου και θέλει λάβει την ανάρρωσιν η ασθενήσασα κατά το παρόν Πατρίς.

Εν Ναυπλίω τη 24 Ιουλίου 1825».

Η απάντηση των μεγαλοσπηλαιωτών έχει ως εξής:

«Προς το έξοχον Υπουρ. Πολέμου

Με άμετρον χαράν και ευφροσύνην της καρδίας μας ελάβομεν τα παρά της Σ(εβασ)της Διοικήσεως σταλέντα πολεμοφόδια, τα οποία αν ο προπέτης και υπερήφανος εχθρός πλησιάσει εις το ιερόν τούτο καταγώγιον θέλομεν τα μεταχειρισθή εναντίον του προς υπεράσπισιν τούτου και των εν αυτώ καταφυγόντων αδυνάτων γυναικών και παιδιών.

Το έξοχον Υπουρ. των Πολεμικών μας διάταξε εγκλείοντάς μας και διαταγήν προς Φεναΐτες πατέρας δια να περιλάβουμε με τας εκεί ευρισκομένας κασέλας φυσέκια, ημείς άμα λαβόντες την διαταγήν εστείλαμεν ζώα δια να σηκώσουμε πλην τούτων ελάβαμε την εσώκλειστον απόκρισιν. Ειδοποιούμε λοιπόν το Υπουργείον τούτο δια να ζητήση από τους άνω πατέρας όταν οπού εις ημας εδόθησαν.

Μένομεν ευσεβάστως

Ο καθηγούμενος Συμεών και οι συν εμοί

1825 Μ. Σπήλαιον Ιουλίου 18»

Από την επιστολή φαίνεται το ακμαίο ηθικό και η αποφασιστικότητα των μεγαλοσπηλαιωτών πατέρων, που δηλώνουν έτοιμοι να αντιμετωπίσουν τις ενδεχόμενες επιθέσεις του εχθρού⁵³.

υΙ. Πρώτη απόπειρα του Ιμπραήμ

Την πρώτη απόπειρα κατάληψης του Μεγάλου Σπηλαίου επιχείρησε ο Ιμπραήμ το Δεκέμβριο του 1825.

Την είδηση για την επίθεση που μηχανευόταν ο αιγύπτιος στρατηλάτης γνωστοποίησε στο μοναστήρι ένας έλληνας αιχμάλωτος που κατάφερε να δραπετεύσει από το αντίπαλο στρατόπεδο. Αμέσως οι πατέρες ζήτησαν από την Κυβέρνηση ενισχύσεις. Ο Κανέλλος Δεληγιάννης στα Απομνημονεύματά του διηγείται πως, εκτός από τις εντολές που δέχθηκε από την Κυβέρνηση να σπεύσει το συντομότερο δυνατό στο μοναστήρι, έλαβε γράμματα με ανάλογες παρακλήσεις από τους προκρίτους και τους ίδιους τους μεγαλοσπηλαιώτες πατέρες. Ο έλληνας στρατηγός δεν έχασε καιρό με τη βοήθεια των αδελφών του Δημητρίου και Νικολάου στρατολόγησε πάνω από 1.500 άνδρες και έσπευσε στο απειλούμενο μοναστήρι. Έφτασε εκεί στις 3 Δεκεμβρίου 1825. Στο Μέγα Σπήλαιο βρίσκονταν ήδη οι Λόντος, Ζαΐμης, Σ. Χαραλάμπης και Σ. Φωτήλας «και τινες καπετανίσκοι των Πατρών». Συνολικά οι ελληνικές δυνάμεις υπερέβαιναν τους 2.000 άνδρες⁵⁴. Αμέσως όλοι επιδόθηκαν στην οχύρωση και αμυντική οργάνωση για την επικείμενη επίθεση του εχθρού, προσέχοντας κυρίως τις πιο ευαίσθητες αμυντικά πλευρές της Μονής. Διορίστηκαν δύο σκοπιές και ένα «επικουρικό σώμα» με επικεφαλής τους Νικόλαο Φραγκάκη και Γιαννάκη Καραλή.

Ο Ιμπραήμ, αφού έσπειρε την καταστροφή στον Κορινθιακό κόλπο, έστειλε από τη Βοστίτσα ένα στρατιωτικό σώμα, για να βολιδοσκοπήσει τις δυνάμεις αντίστασης της Μονής. Το σώμα αυτό αποτελούσαν 3.000 πεζοί και 500 ιππείς. Τελικά, μια εμπροσθοφυλακή από 500 πεζούς και 150 ιππείς του εχθρικού σώματος εστάλη στο μοναστήρι. Έγινε όμως αντιληπτή από τις φρουρές των αμυνομένων, οι οποίες με φωτιές ειδοποίησαν τον ερχομό των Τούρκων. Τότε έσπευσε σε βοήθεια η ελληνική εμπροσθοφυλακή και ακολούθησε συμπλοκή. Σε λίγο έφθασαν εκεί και άλλοι άνδρες από το μοναστήρι, με αποτέλεσμα οι εχθροί να τραπούν σε φυγή. Στη μάχη αυτή ο εχθρός είχε απώλεια 47 άνδρες, οι οποίοι εγκαταλείφθηκαν από τους συμπολεμιστές τους στο πεδίο της μάχης, και εκατό τραυματίες⁵⁵.

Ο Ιμπραήμ, βλέποντας τη μεγάλη δύναμη που προστάτευε το απόρθητο μοναστήρι, ματαίωσε μια συστηματικότερη επίθεση⁵⁶.

Αυτών των γεγονότων είχε προηγηθεί ένα γράμμα του Ιμπραήμ προς τους πατέρες του Μεγάλου Σπηλαίου, με το οποίο τους υποδείκνυε να παραδοθούν. Η απάντηση των πατέρων ήταν εύγλωττη: « Ελάβαμε την ένδοξη και θαυμάσια επιστολή σας, με την οποία μας πληροφορείτε ότι αν παραδοθούμε σε σας, θα μας χαρίσετε πολλά δώρα, αλλά το εναντίον αν δεν παραδοθούμε θα μας πολεμήσετε. Τι θαυμάσιο πράγμα είναι να κατακτά κανείς μοναχούς, αλλά και η ντροπή θα είναι μεγάλη αν κατακτηθεί απ' αυτούς, γιατί είμαστε αποφασισμένοι να πεθάνουμε γι' αυτό. Σου λέμε λοιπόν, πήγαινε πρώτα να υποτάξεις την Ελλάδα και κατόπιν θα σου παραδοθούμε»⁵⁷.

VΙΙ. Δεύτερη απόπειρα του Ιμπραήμ

Η δεύτερη απόπειρα του Ιμπραήμ πραγματοποιήθηκε την άνοιξη του 1826. Ο αιγύπτιος στρατηλάτης επέστρεφε στην Πελοπόννησο από το πολύπαθο Μεσολόγγι νικητής αλλά με τις δυνάμεις του αποδεκατισμένες. Σκοπός του ήταν να κατεβεί στην Τριπολιτσά.

Μπήκε ανενόχλητος στα Καλάβρυτα και στις 4 Μαΐου έκαψε τη Μονή της Αγίας Λαύρας, που είχε εγκαταλειφθεί από τους μοναχούς στο έλεος του βάρβαρου επιδρομέα⁵⁸. Οι θησαυροί και τα κειμήλια της μονής είχαν μεταφερθεί σε ασφαλή μέρη. Ένα μέρος των κειμηλίων μεταφέρθηκε στο Μέγα Σπήλαιο⁵⁹. Ο Ιμπραήμ έκαψε και τα μετόχια της μονής, καθώς και τα άδεια χωριά της περιοχής. Μία μικρή αλλά σθεναρή αντίσταση συνάντησε στη θέση Καστράκι, όπου του επιτέθηκαν οι καπετάνιοι Νικ. Σολιώτης και Γκολφίνος Πετμεζάς⁶⁰.

Την επόμενη μέρα (5 Μαΐου) σκέφθηκε να επιτεθεί και εναντίον του Μ. Σπηλαίου. Για το σκοπό αυτό έστειλε στο μοναστήρι μια μικρή ανιχνευτική δύναμη. Εκτός από τη γνωστή φυσική οχύρωση, η μονή διέθετε ένα αξιόλογο στρατιωτικό σώμα για την υπεράσπισή της. Έτσι, ο Ιμπραήμ αποφάσισε να αναβάλει την προσπάθεια, σχεδιάζοντας μια πιο οργανωμένη επιδρομή. Αυτή η επίθεση πραγματοποιήθηκε το επόμενο έτος⁶¹.

Οι πατέρες του Μεγάλου Σπηλαίου γράφοντας⁶² στον Κολοκοτρώνη υπογράμμιζαν την επικινδυνότητα της κατάστασης, αλλά και διατύπωναν την αποφασιστικότητά τους να αντιμετωπίσουν τον εχθρό με κάθε κόστος:

« Εξοχώτατε Κολοκοτρώνη

Το φρικτόν όνομα του Σατράπη, αι μεγάλαι του δυνάμεις και τα γενναία του αποτελέσματα, και περιπλέον η πτώσις του Μεσολογγιού, όχι μόνον δειλίαν και ανανδρίαν γενικώς προς άπαντας τους Έλληνες επροξένησαν, αλλά και απελπισίαν μεγάλην. Εκ τουναντίον δε εμψυχώθησαν και ενθαρρύνθησαν οι λαοί μαθόντες και πληροφορηθέντες την εκστρατείαν της εξοχότητός Σας και την επί των ολικών Πελοποννησιακών αρμάτων πληρεξουσιότητα, καθότι πεπεισμένοι όντες εις τον οποίον απ' αρχής του ιερού τούτου αγώνος πατριωτικόν Σας ζήλον εδείξατε, εις την αξιότητά σας, επιμέλειάν σας και λοιπά στρατηγήματα και ηρωϊκά κατορθώματα κατά του εχθρού, είναι ευέλπιδες ότι θέλει αναφανούν νικηταί εναντίον του εχθρού, θέλει ματαιώσουν όλα του τα φρονήματα, και θέλει θριαμβεύσουν ως και άλλοτε με την παρουσίαν του ονόματός Σας δεν έλειψε και ο πατριωτισμός, ο μέγας ενθουσιασμός της πίστεώς μας, και το μεγαλείτερον προ πάντων ο οίκος της υπεραγίας ημών Θεοτόκου Μεγασπηλαιωτίσσης, να μας καθυποβάλλη εις τον ζυγόν της υποχρεώσεως, να μας αποτινάξη εκ των καρδιών ημών κάθε δειλίαν και φόβον, να μας εξάψη νέον ζήλον και ενθουσιασμόν, και να μας ενθαρρύνη ν' ανθέξωμεν πολεμούντες τον εχθρόν, μ' όλον ότι υστερούμεθα πολλά βοηθητικά μέσα του πολέμου, έως της τελευταίας ρανίδος του αιματός μας δια τούτο θερμοπαρακαλούμεν και την εξοχότητά Σας, οπού να δείξητε τον ζήλον και προθυμίαν Σας εις καιρόν ανάγκης και να μην εκλείψη από το ιερόν τούτο καταγώγιον η ανήκουσα υπεράσπισίς Σας, εξ ης πρόκειται η σωτηρία της πατρίδος μας, η αποφυγή της επικινδυνώδους παρούσης περιστάσεως, και η ασφάλεια της ιεράς ταύτης βασιλικής Μονής, ήτις και αεννάως υπτίαις χερσίν εύχεται προς την υπεραγίαν ημών Μεγασπηλαιώτισσαν δια την πολυχρόνιον ζωήν Σας, αποφυγήν παντός κακού και επιτυχίαν παντός αγαθού, και νίκας λαμπράς κατά του εχθρού σας εξηγείται σαφέστερον και ο το παρόν μας επιφέρον συνάδελφός μας, και ούτω μένομεν.

Τη 29 Απριλ. Μ. Σπήλαιον 1826.

Ο καθηγούμενος Δαμασκηνός, και οι συν εμοί»

VΙΙΙ. Επίθεση του Ιμπραήμ εναντίον του Μεγάλου

Σπηλαίου

Ο Ιμπραήμ, ενώ μέχρι το 1827 επεδείκνυε μια εξαιρετική σκληρότητα προς τους επαναστατημένους, πράγμα που σφυρηλατούσε την υπομονή τους και το αγωνιστικό τους φρόνημα, από τότε και στο εξής άλλαξε τακτική, με σκοπό να τους κάνει να υποχωρήσουν οικειοθελώς. Έγινε πιο ήπιος και διαλλακτικός, με αποτέλεσμα πολλοί Έλληνες να υποταχθούν. Ο λαός είχε κουραστεί από τον αγώνα και ολόκληρα χωριά είχαν δηλώσει μετάνοια στον αδίστακτο επιδρομέα, για να αποφύγουν την ολοσχερή καταστροφή. Ο Ιμπραήμ έδινε «προσκυνοχάρτια» σε όλους όσοι δήλωναν υποταγή.

Για την εξάπλωση του φαινομένου συνέβαλε σημαντικά ο Δημήτριος Νενέκος, ένας ικανός οπλαρχηγός από την Αχαΐα, που για λόγους αντιζηλίας ενέδωσε στις δελεαστικές προτάσεις του Δελή- Αχμέτ της Πάτρας. Ο Νενέκος με τις εκδουλεύσεις του στο στρατόπεδο των Αιγυπτίων κέρδισε την εμπιστοσύνη του Ιμπραήμ, απέκτησε αξιώματα και υλικά οφέλη και έφτασε να ηγείται ενός ξεχωριστού στρατιωτικού σώματος, των τουρκοπροσκυνημένων Ελλήνων⁶³.

Το φαινόμενο αυτό του μαζικού προσκυνήματος, που απειλούσε να καθορίσει την πορεία του αγώνα, κατάφερε να αναστείλει με αποφασιστικότητα ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, έχοντας το σύνθημα «φωτιά και τσεκούρι στους προσκυνημένους». Ο ίδιος αφηγείται ένα σχετικό περιστατικό: «Τότε έστειλεν ο Μπραΐμης καταπατητάδες να ιδή που είμαι και τι ασκέρι έχω, και έδωσε ενός Ρωμιού τριακόσια μπαρμπούτια δια να μάθη που είμαι να μου ριχθή επάνω, και εγώ τον έπιασα και έστειλα εις την δημοσιά και τον εκρέμασα, εις τα Καλάβρυτα, δυό ώρες απ' έξω. Τον εκρέμασα με ένα χαρτί που έλεγε το φταίξιμό του: Προδότης του Έθνους. Και τους άλλους δυό τους έστειλα εις το μοναστήρι, εις το Μέγα Σπήλαιον, διότι δεν ήτον βεβαιωμένοι προδότες...»⁶⁴.

Ο Φωτάκος, εξάλλου, στα Απομνημονεύματά του μας πληροφορεί ότι και οι ίδιοι οι πατέρες του Μεγάλου Σπηλαίου αντιμετώπιζαν το πρόβλημα των τουρκοπροσκυνημένων, που νέμονταν την περιοχή, αντλώντας πληροφορίες για λογαριασμό του Ιμπραήμ, όταν ο τελευταίος είχε αποφασίσει να επιτεθεί εναντίον του μοναστηριού: «Ούτος [ο Ιμπραήμ], ...εστρατοπέδευσε και ετέντωσεν εκεί εις την Σάλμεναν, εφοβέριζε την μονήν του Μεγάλου Σπηλαίου. Οι δε φρόνιμοι μοναχοί δεν είχον την δύναμιν να πιάνουν τους προδότας και Τουρκοπροσκυνημένους Έλληνας, και δια τούτο εζήτησαν την βοήθειαν του Γενικού Αρχηγού. Έπειτα όμως πολλούς εξ αυτών των προδοτών έπιασαν και έστειλαν μόνον ένα προς τον Κολοκοτρώνη, όστις αμέσως τον εκρέμασε»⁶⁵. Οι πράκτορες του Ιμπραήμ προσπαθούσαν άλλωστε να πείσουν τους μεγαλοσπηλαιώτες να παραδοθούν δηλώνοντας υποταγή, με αντάλλαγμα να μη βλαφθεί το μοναστήρι.

Ωστόσο, παρά τη νικητήρια εκστρατεία του Ιμπραήμ στο Μεσολόγγι, ο στρατός του είχε πολλές απώλειες, και αυτός που απέμεινε άρχισε πλέον να εμφανίζει φανερά σημεία κόπωσης. Εξάλλου, ο ανταρτοπόλεμος ή «πόλεμος των σπηλαίων» (Θ. Ρηγόπουλος), μοναδικός τρόπος αντίστασης για τους επαναστάτες της Πελοποννήσου, και οι κακουχίες των είκοσι μηνών από την αφιξή τους στην Πελοπόννησο είχαν εξαντλήσει τους άνδρες του Ιμπραήμ⁶⁶.

Το Μέγα Σπήλαιο εκείνη την εποχή είχε γίνει πραγματικό καταφύγιο του λαού. Πολλοί πρόκριτοι με τις οικογένειές τους είχαν καταλύσει στο μοναστήρι παίρνοντας μαζί τους και τις οικογένειές τους. Το ίδιο είχε γίνει και στην έκρηξη της Επανάστασης, όταν, κατά τη μαρτυρία του Φωτάκου, η οικογένεια του Κανέλλου Δεληγιάννη βρήκε καταφύγιο εκεί αργότερα, το 1824, ο Λόντος με το συγγενή του Ανδρέα έστειλε την οικογένειά του στο Μέγα Σπήλαιο⁶⁷. Το γεγονός ότι το μοναστήρι λειτουργούσε ως καταφύγιο τα δύσκολα χρόνια του αγώνα, οφειλόταν κυρίως στη φυσική οχύρωση που του παρέχει η ορεινή πελοποννησιακή γη. Από πάντα το μοναστήρι αυτό θεωρούνταν απόρθητο. Άλλος λόγος ήταν η ακμαία οικονομική κατάστασή του πράγματι, πέρα από το σωματικό μόχθο που συνεπαγόταν η φροντίδα τόσων ανθρώπων, οι μοναχοί έπρεπε να διαθέτουν μεγάλους οικονομικούς πόρους και μόνο για τη διατροφή των φιλοξενουμένων. Είναι αλήθεια πως οι πατέρες αγόγγυστα παρείχαν τις πολύτιμες υπηρεσίες τους στο λαό που κατέφευγε στο μοναστήρι⁶⁸. Τέλος, δεν πρέπει να παραθεωρηθεί η σημαντική ψυχολογική στήριξη που αντλούσε ο λαός από την παρουσία της θαυματουργής εικόνας της Θεοτόκου. Ο λαός ακουμπούσε τις ελπίδες και τους φόβους του υπό την σκέπη της Παναγίας, ως « Υπερμάχου Στρατηγού» και ακατανίκητης εγγυήτριας της ασφάλειάς του.

Άς επιστρέψουμε, όμως, στα γεγονότα. Αφότου ο Ιμπραήμ, όπως είδαμε, είχε στρατοπεδεύσει στη θέση Σάλμενα βολιδοσκοπώντας το μοναστήρι, οι μοναχοί εζήτησαν βοήθεια από τον Κολοκοτρώνη. Πράγματι, ο Γενικός Αρχηγός έστειλε στο μοναστήρι στρατιωτική δύναμη με επικεφαλής τους Φωτάκο, Ν. Καραχάλιο, Κ. Μέλλιο και Θεοδόσιο Παπαγιαννακόπουλο, καθώς και ένα τμήμα της σωματοφυλακής του⁶⁹. Εξάλλου, σε επιστολή του προς τους μοναχούς του Μεγάλου Σπηλαίου, ο Γέρος του Μοριά γράφει⁷⁰:

«Προς τον Πανοσιώτατον άγιον καθηγούμενον και λοιπούς πατέρας του Μ. Σπηλαίου.

Έλαβον το από χθες γεγραμμένον σας και είδον τα εν αυτώ και το κίνημα του εχθρού εγώ Σεβαστοί πατέρες δεν εφρόντισα ουδέ φροντίζω δι' άλλο τι, αλλά η καθημερινή φροντίς μου είναι το να παρακινώ τα στρατεύματα να τρέξωσι προς τούτο το μέρος, και καθ ας καθ' ημέραν λαμβάνω πληροφορίας συνέρχονται γλήγωρα πανταχόθεν (...) Αλλ' εκείνο, το οποίον σπεύδω να σας αναγγείλω ευχαρίστως είναι ότι στρατηγ. Κολιόπουλος και Γενναίος με γράφουν από της Κυράς το Γεφύρι, ότι χθες το εσπέρας απέρνουν εις Λιβάρτζι και Σοπωτόν με επέκεινα των 3 χιλιάδων Καρυτινών, και εσκόπουν συσσωματωθέντες με τον Συσίνην και Παπασταθόπουλον, τους οποίους επερίμενον εκεί και με όλα τα άρματα του Λιβαρτζίου, τα οποία είναι διωρισμένοι να εκκινήσουν δια του πυρός και του σιδήρου, να προχωρήσουν εις όποιον μέρος του εχθρού ήθελε τους οδηγήσωσι με ειδοποιούν προσέτι, ότι όλα εκείνα τα μέρη εμψυχωθέντα έλαβον εκ νέου τα άρματα, όθεν δεν μένει αμφιβολία, ότι ο εχθρός θα δώση προς εκείνο το μέρος εν μέγα μέρος της προσοχής του, και ότι αν έχη σκοπόν να πολεμήση το Σπήλαιον θέλει τον μεταβάλλει άφευκτα (...) εξωτερικάς ειδήσεις έχομεν καλάς, τας οποίας από τον στρατ. Νικολάκη Πετιμεζάν και υπασπιστήν μου Φώτιον πληροφορείσθε γενναιότης Πατέρες και μην ολιγοκαρδίζετε, τα πράγματά μας θα λάβουν την επί τα κρείττω μορφήν γλήγορα, μένω.

15 Ιουνίου 1827 από τον Κάμπον Φενεού

ο Γενικός Αρχηγός

Θ. Κολοκοτρώνης»

Πολύ κατατοπιστική είναι και μια επιστολή των μεγαλοσπηλαιωτών στην οποία οι μοναχοί δηλώνουν την εμπιστοσύνη τους στη στρατιωτική δύναμη που ανέλαβε την υπεράσπιση του μοναστηριού, με επικεφαλής το Νικόλαο Πετμεζά⁷¹:

«Πιστοποιούμεν άπαντας τους Πατριώτας οι υποσημειούμενοι, ότι αφ' ης ώρας εδιωρίσθη παρά του Γεν. αρχηγού της Πελοποννήσου Κ. Θεοδώρου Κολοκοτρώνου φρούραρχος του Μεγάλου Σπηλαίου, ο γενναιότατος Στρατηγός Κύριος Νικόλαος Πετιμεζάς, δεν έλειψε να εκτελέση όλα του τα χρέη, προς διάσωσιν του ιερού τούτου καταγωγίου και των υπ' αυτό καταφυγουσών φαμηλιών μ' όλην την απαιτουμένην ευταξίαν, με τους υπαλλήλους του και μάλιστα καθ' ον καιρόν εισέβαλεν ο εχθρός εν ταύτη τη επαρχία και εφώρμησεν κατά του Μοναστηριού αλλά και εν όλω τω διαστήματι της αυτού φρουραρχίας, εφάνη προστάτης παντοιοτρόπως μεθ' όλης της αυτού οικογενείας, και τούτου χάριν επευχόμεθα υπέρ αυτού προς Κύριον όπως και του λοιπού ενισχύσει αυτόν κατά του εχθρού επ' αγαθώ της πατρίδος.

Ο Καθηγούμενος και οι συν εμοί»

Με την τρομοκρατία των συγχωροχαρτιών, οι ανυπόταχτοι Έλληνες είχαν καταφύγει στο Μέγα Σπήλαιο. Η πτώση του μοναστηριού, κατά τη δραματική φράση του Νικολάου Πετμεζά προς τον Κολοκοτρώνη, θα σήμαινε και την απώλεια όλης της επαρχίας. Την έκκληση του Πετμεζά διασώζει ο Κολοκοτρώνης διηγείται ο ίδιος: «Τρέξε να πάμε εις το Μέγα Σπήλαιο, γιατί τότε παραδίδεται το Σπήλαιον και χάνεται όλη η επαρχία»⁷². Ο Αρχηγός τότε αποφάσισε να στείλει τον Πετμεζά στο μοναστήρι με τον Φωτάκο, ενώ ο ίδιος πήγε στη μονή Αγίου Γεωργίου, «στου Φονιά». Απ' τη μονή Αγίου Γεωργίου στέλνει την ακόλουθη επιστολή προς τον Ν. Πετμεζά:

«Προς τον Στρ. Ν. Πετιμεζάν.

Επειδή ο εχθρός συγκεντρωθείς ήδη εις την Μητρόπολιν των Καλαβρύτων επαπειλεί εξαιρέτως το Μέγα Σπήλαιον, και επειδή δια να οχυρωθή αυτή η θέσις, ήτις αποτελεί όχι κατωτέραν δύναμιν ενός φρουρίου, δια τε το οχυρόν αυτής και δια το πλήθος των εν αυτή καταφυγουσών φαμηλιών, έχει ανάγκην ικανής στρατιωτικής δυνάμεως, ήτις αντιπαρατάττεται εις κάθε εχθρικήν προσβολήν, και να φυλάττη πάντοτε την απαιτουμένην εις τε το Μοναστήριον και τους εν αυτώ καταφυγόντας πολίτας ευταξίαν, δια τούτο θέλων να προκαταληφθώσιν αυτά σε διατάττω ως εφεξής:

Α'. Να λάβης υπό την οδηγίαν σου εξακοσίους στρατιώτας καλούς πραγματικούς, των οποίων θέλεις είσαι επί κεφαλής, και θέλεις καταλάβεις και οχυρώσεις με αυτούς όλας τας περί το Σπήλαιον αναγκαίας θέσεις, δια ν' αντιπαραταχθής, χρείας τυχούσης, εις κάθε εχθρικόν κίνημα.

Β'. Θέλεις έχει κατά τούτο, την δυνατήν σύμπραξιν των Πατέρων του ιερού Μοναστηριού καθώς ειδοποιούνται τούτο.

ΣΤ'. Θέλει με ειδοποιήσεις την κατάστασιν και τας χρείας αυτού του ιερού Μοναστηριού δια να τας αναφέρω όπου ανήκει, και δια να ληφθώσιν εγκαίρως μέτρα περί προμηθείας των αναγκαίων των δι' αυτό. Εύελπις, ότι θέλεις ευαρεστήσει εις τον διορισμόν τούτον, κατά την οποίαν χαίρεις αγαθήν υπόληψιν, μένω.

24 Ιουνίου 1827, εν Φονιά.

ο Γεν. Αρχηγός

Θ. Κολοκοτρώνης»

Τρεις ημέρες μετά τη σύνταξη αυτού του γράμματος του Κολοκοτρώνη, οι πρόκριτοι του χωριού Νεζερά εκφράζουν τη χαρά τους για τον ερχομό του Πετμεζά στο Μ. Σπήλαιο με την ακόλουθη επιστολή⁷³:

« Εξοχώτατε Γενικέ Αρχηγέ κ. Θ. Κολοκοτρώνη και στρατ. Βασ. Πετμεζά,

Εμάθαμε τον καλό σας ερχομό εις το Μέγα Σπήλαιο δια τούτο σας ευχαριστούμεν και εκφράζομεν την χαράν μας εις αυτήν την περίστασιν του τόπου μας και εμείς μη δυνάμενοι να βαστήξωμεν τη σκλαβιά και εγλυτώσαμε τους ανθρώπους μας και τα πράγματα κατά το παρόν δια τούτο λέγομεν δεν ηφέραμεν καμμιάν πείραξιν εις το Έθνος μας, όθεν δια λόγου ακούομεν από πολλά μέρη ότι επέσαμεν εις την οργήν σας, ότι να μας αφανίση εξ ολοκλήρου όπου αυτό δεν ελπίζαμεν ποτέ από την εξοχότητά σας, εάν όμως δεν ηθέλομεν κάμωμεν αυτήν την συμφωνίαν, ταύτην την ώραν δεν ήθελε μας μείνει τίποτα καθώς και εις πολλά άλλα μέρη έκαμε, δια τούτο παρακαλούμεν οπού να μη δοθή αιτία του κακού εις τον αθώον λαόν και αφανισθή διότι όταν πειραχθή ο λαός αποφασίζει και πίπτει εις το πέλαγος, διότι εις το εξής αν ακολουθήση και ένα εναντίον εις τον αθώον λαόν είναι εις τον λαιμόν του μεγαλειτέρου. Τόσον και μένομεν μ' όλον το σέβας.

Πρόκριτοι των χωριών τη 29.6.1827

Χωριά Σουμπάσι Νεζερών

Πρόκριτοι

Γιαν. Κοντογιωργάκης, Κ. Οικονομόπουλος, Καρασπύρου, Χρ. Τζαμής.»

Ο απολογητικός τόνος των συντακτών της επιστολής μας δίνει ένα δείγμα της σύγχυσης που διέκρινε το μέρος εκείνο των Ελλήνων που είχαν αναγκαστεί να υπογράψουν το ατιμωτικό προσκυνοχάρτι: Από τη μια πλευρά είχαν την πικρή συνείδηση του προσκυνημένου, ενώ από την άλλη διατηρούσαν ακόμη τις κρυφές ελπίδες τους στο αίσιο για τους επαναστατημένους τέλος του αγώνα ένα αίσιο τέλος που εγγυόταν η βαριά παρουσία του Γέρου του Μοριά. Τέτοιο προσκυνοχάρτι (ραϊ-μπουγιουρντί), όπως θα δούμε, προτάθηκε και στους μεγαλοσπηλαιώτες να υπογράψουν.

Άς εξετάσουμε, όμως, τώρα τις αντιδράσεις που προκάλεσε στο μοναστήρι η παρουσία του Ιμπραήμ στην περιοχή. Είναι αλήθεια ότι οι μοναχοί είχαν κουραστεί από την κοπιώδη φιλοξενία τόσων ανθρώπων στο «ιερόν καταγώγιον». Είχαν σαφή συνείδηση της απειλής, γνωρίζοντας τον δύσκολο και καθοριστικό ρόλο που έπαιζε για τον αγώνα το Μέγα Σπήλαιο, πράγμα που γνώριζε και ο Ιμπραήμ. Εκείνη την εποχή στην ηπειρωτική Πελοπόννησο τρεις ήταν κυρίως οι πυρήνες αντιστάσεως των επαναστατημένων: η Μάνη, το Παλαμήδι και το Μέγα Σπήλαιο.

Τη φορά αυτή ο Ιμπραήμ είχε έρθει αποφασισμένος να βλάψει τη Μονή. Εξάλλου, οι εσωτερικές διαμάχες της ελληνικής ηγεσίας είχαν τον ανάλογο αντίκτυπο και στη μοναστική αδελφότητα. Άλλοι θεωρούσαν σκόπιμο να αντισταθούν μέχρι θανάτου στις τουρκικές ορδές, ενώ άλλοι ολιγωρούσαν και έβλεπαν συμφέροντα έναν ταπεινωτικό συμβιβασμό. Όπως είδαμε από τα έγγραφα, τελικά επικράτησε η μερίδα των πιο θαρραλέων και αποφασισμένων μοναχών, ώστε την κρίσιμη στιγμή της μάχης να συμμετάσχουν όλοι στην αναχαίτιση της επίθεσης. Σύμφωνα με τον Φωτάκο, στο τέρμα αυτής της διχόνοιας, αποσκοπούσε η αποστολή των μοναχών Ιωάννη Κανελλόπουλου και Παγκρατίου Πολυζωγόπουλου και του Ν. Πετμεζά στη Βόχα Κορινθίας, όπου βρισκόταν ο Κολοκοτρώνης. Με τα λόγια του Φωτάκου «ούτοι είχαν σταλεί από όλους τους μοναχούς της μονής δια να ζητήσουν βοήθειαν στρατιωτικήν από τον Κολοκοτρώνην προς σωτηρίαν της Μονής, την οποίαν ο Ιμβραήμ εφοβέριζε, και προς κατάπαυσιν της εσωτερικής των ιδίων μοναχών διχονοίας, οι οποίοι διηρημένοι εις δύο κόμματα, εξ ων το μεν ένα ήτο των Πετιμεζαίων, το δε άλλο των αρχόντων»⁷⁴.

Έτσι ο Γενικός Αρχηγός αποφάσισε την αποστολή στρατιωτικού σώματος, για να υπερασπίσει το μοναστήρι, καθώς και την αποστολή ενθαρρυντικών επιστολών, με σκοπό να τονώσει το ηθικό των μοναχών. Εξάλλου, για την οικονομική στήριξη της Μονής, ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης είχε μεριμνήσει να συσταθεί μία τριμελής επιτροπή αποτελούμενη από τους Προκόπιο Παπαδόπουλο από τη Νεμνίτσα, Συμεώνα Περδικάρη από τη Βυτίνα και Κωνσταντίνο Μούτσο από τη Στεμνίτσα. Αυτοί διατάχθηκαν να πάνε στα Καλάβρυτα, με σκοπό να συγκεντρώσουν τρόφιμα «και λοιπά αναγκαία» προς εφοδιασμό του Μεγάλου Σπηλαίου⁷⁵.

Όταν έφτασε ο Φωτάκος στο Μέγα Σπήλαιο, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος, ηγούμενος της στρατιωτικής δύναμης που είχε διατάξει ο Κολοκοτρώνης, οι μοναχοί τον υποδέχτηκαν με χαρά. Ο Υπασπιστής του Κολοκοτρώνη, βλέποντας την καλή οχύρωση της Μονής, μη θέλοντας να «δώση βάρος εις το Μοναστήριον», διέταξε τη σωματοφυλακή του Κολοκοτρώνη να γυρίσει πίσω. Ο Φωτάκος πήρε αυτή την απόφαση, βλέποντας ότι, εκτός από τις οικογένειες που βρίσκονταν ήδη μέσα στο μοναστήρι, «χιλιάδες ψυχαί, άνδρες και γυναικόπαιδα» είχαν συναχθεί έξω από τη Μονή. Από αυτούς πολλοί τρέφονταν από το μοναστήρι⁷⁶. Το γενικό πρόσταγμα είχε ο στρατηγός Νικόλαος Πετμεζάς.

Η οχύρωση της Μονής είχε αρχίσει ήδη από το προηγούμενο έτος (1826), κατά τη δεύτερη απόπειρα του Ιμπραήμ εναντίον του Μεγάλου Σπηλαίου. Αρχικά κατασκευάστηκε ένας πύργος προς τη βορεινή πλευρά του μοναστηριού. Κατόπιν στην κορυφή του βράχου χτίστηκαν άλλοι δύο πύργοι σε μικρή απόσταση μεταξύ τους. Ο νοτιότερος ήταν πολυώροφος διέθετε δεξαμενή και παρεκκλήσιο (της Αναλήψεως). Σώζονται ακόμη ο πρώτος και ο μεγαλύτερος από αυτούς που χτίστηκαν πάνω στο βράχο. Στον τελευταίο υπάρχει εντοιχισμένη πλάκα με την εξής επιγραφή: «Τόνδε ιθιδρύσαντο Θεώ περικαλλέα νήσον Αιγυπτίων όλον σμήνος απωσάμενοι ιόβιοι Μεγάλου Σπηλαίου καμμονίτην δε αυτης Σπηλαίτης Παμβασίλεια δίδου, εγένετο η μάχη εν έτει 1827 μηνί Ιουνίω 24»⁷⁷. Όπως γνωρίζουμε ήδη, το μοναστήρι διέθετε δύο κανόνια: το ένα ήταν τοποθετημένο στην κορυφή του βράχου και το δεύτερο βόρεια, καλύπτοντας τα νοτιοδυτικά και βορειοδυτικά νώτα της Μονής. Εκτός αυτών, γύρω από το μοναστήρι υπήρχαν πολλά χαρακώματα, για τα οποία ομιλεί και ο Οικονόμος στο Κτιτορικόν του⁷⁸. Χαρακώματα είχαν διαμορφώσει οι αμυνόμενοι και σε δύο ευαίσθητα, από στρατηγική άποψη, σημεία του μοναστηριού. Αφ' ενός στο καμμένο αλώνι, περίπου 500 μέτρα ΒΔ του κυρίως κτιριακού σώματος της Μονής και αφ' ετέρου στο σημείο Πανηγυρίστρα, έναν μικρό λόφο κοντά στον Βουραϊκό Ποταμό, περίπου 600 μέτρα δυτικά της Μονής, όπου άλλοτε κατά την ημέρα της Παναγίας γινόταν μεγάλη εμποροπανήγυρη. Εκεί οι μοναχοί είχαν χτίσει μικρά οικήματα με έναν μικρό πύργο. Ενόψει του κινδύνου, οι μοναχοί έκαψαν τα οικήματα και έσκαψαν χαρακώματα, αναγκαία για την υπεράσπιση του νευραλγικού αυτού σημείου. Την πρόσοψη της Μονής κάλυπτε ένα τείχος μήκους 180 ποδών και αγνώστου πάχους⁷⁹.

Το μοναστήρι υπερασπίζονταν περίπου 600 εμπειροπόλεμοι αγωνιστές υπό το γενικό πρόσταγμα του Ν. Πετμεζά. Μαζί τους συντάχθηκαν και πολλοί μοναχοί με επικεφαλής τον γενναίο μοναχό Γεράσιμο Τορολό.

Ο Ιμπραήμ πριν επιτεθεί εναντίον της Μονής, και γνωρίζοντας πόσο δύσκολο θα ήταν να την καταλάβει με πόλεμο παρά τη μεγάλη υπεροχή του σε στρατό, επιχείρησε να δελεάσει τους μοναχούς, προτείνοντάς τους να υποταχθούν οικειοθελώς, ώστε να αποφευχθεί η επίθεση. Για το σκοπό αυτό έστειλε στο μοναστήρι τον αρχιγραμματέα του Σάμη του Σιέχ Νεντσίπ με το εξής γράμμα:

« Ο υψηλότατος αυθέντης μας, ως ένθερμος υπερασπιστής των Παλαιών Βακουφίων (ιερών καταστημάτων), επιθυμών πάντοτε και να μη χύνωνται αίματα, μηδέ να καταστρέφωνται πόλεις και χωριά, και τοιαύτα μάλιστα βακούφια καθώς το ιδικόν σας, κατά προσταγήν της υψηλότητός του σας γράφω, να γνωρίσετε το μεχαρμέτι του (ευσπλαχνίαν του) και την απόφασίν του πραγματικώς, να έλθετε εδώ εις Καλάβρυτα δύω εκ των προκρίτων ρουχπανίδων (καλογήρων), να δώσετε την υποταγήν και το ραγιαλίκι σας εις την υψηλότητά του, και σας υπόσχεται μεγάλα χαρίσματα εις το βακούφι σας και πολλάς τιμάς θέλει διπλασιάσει και τα χαρίσματά του από όσα σας είχεν ο κραταιός Σουλτάνος. Και όλα ταύτα σας τα υπόσχομαι από μέρους της υψηλότητός του, και αν ήθελε να σας απατήσω να είμαι αρνητής του Μωαμέτη και του Αλκορανίου, να είμαι άτιμος, και η κατάρα του αγιωτάτου πατρός μου Σιέχ Νεντσίπ εφέντη να καταδικάζη δια παντός και εμένα και όλην την οικογένειά μου ει δε και σταθήτε εις την ανοησίαν και απάτην των Κοτσιαμπάσηδων και των κλεπτών, και σεις θέλει αφανισθήτε και το βακούφι, και η Υψηλότης του να είναι αμέτοχος από αμαρτίας, και σεις δόσετε λόγον εις τον Θεόν.

19 Ιουνίου 1827»⁸⁰

Στις 21 Ιουνίου, ο Ιμπραήμ αναγκάστηκε να στείλει άλλη επιστολή προς το Μέγα Σπήλαιο, προσπαθώντας με απειλές να «συνετίσει» τους μοναχούς. Η επιστολή έχει ως εξής:

«Ευγενέστατε ηγούμενε και επίλοιποι παπάδες και καλόγεροι Μεγάλου Σπηλαίου.

Σας σημειώνω ότι είμεθα φερμένοι με τον υψηλότατον Ιμβραήμ Πασάν αφέντη μας εις κάμπον Καλαβρύτων εδώ και τέσσαρες ημέρες προτηνότερα και έχομεν μεγάλας ορδινίας και ετοιμασίας δια την πολιορκίαν μοναστηρίου Μεγάλου Σπηλαίου. Και ως τάχυ προσμένομεν να μας έλθουν και τόπια και αι μπόμπες και αρκετά σύνεργα δια μήνες και έπειτα από μία ή και δύο ημέρας να ρίξωμεν τα ορδιά μας περί πολιορκίας του μοναστηρίου, εις αυτά τα μέρη δια τούτο σας φανερώνω ότι να λυπηθήτε το μοναστήρι σας να μην τύχη και χαλάση και ο,τι εις τον άλλον καιρόν δεν εχάλασε μην τύχη και χαλάση: και τώρα μάλιστα οι πλέον άγνωστοι (οι αμαθέστεροι) από λόγου σας ήρθαν και προσεκύνησαν τον αφέντη μας και εγλύτωσαν τα χωριά τους και τόσον λαό και την ζωήν τους και το πράγμα τους. Λοιπόν του λόγου σας είσθε γνωστικότεροι από εκείνους και θέλει στοχασθήτε το κάθε πράγμα καλλίτερα. Παρά πάνω δεν σας γράφω, θέλει πληροφορηθήτε και από το γράμμα του φίλου μου του Φωτήλα, θέλει σας συμβουλεύση ο ίδιος.

Ηγούμενε, θέλει στοχαστής ετούτο το κίνημα των Ρωμαίων δεν θέλει εύγει σε κεφάλι. Λοιπόν σαν φρόνιμος οπού είσαι στοχάσου βαθειά πως δεν ευρίσκεις καλό τέλος και θα είσαι νικημένος θέλεις εξεύρη ότι αυτό όπου σας γράφω, το γράφω με του υψηλοτάτου αφέντη μας τον ορισμόν και να με αποκριθήτε εις τα όσα σας γράφω.

Σάμη Εφέντης.

τη 21 Ιουνίου 1827

Σεγνεζτίπ εφέντης (Τ.Σ.)»

Οι πατέρες, αφού συσκέφθηκαν, συνέταξαν την ακόλουθη επιστολή, την οποία έστειλαν στον αρχηγό των αντιπάλων:

« Υψηλότατε αρχηγέ των Οθωμανικών αρμάτων, χαίρε.

Ελάβαμεν το γράμμα σου και είδομεν τα όσα γράφεις, ηξεύρομεν πως είσαι εις τον κάμπον των Καλαβρύτων πολλάς ημέρας και ότι έχεις όλα τα μέσα του πολέμου. Ημείς δια να προσκυνήσωμεν είναι αδύνατον, διότι είμεθα ορκισμένοι εις την πίστιν μας, ή να ελευθερωθώμεν ή να αποθάνωμεν πολεμούντες και κατά το αΐνι μας δεν γίνεται να χαλάση ο ιερός όρκος της πατρίδος μας. Σε συμβουλεύουμε όμως να υπάγης να πολεμήσης σε άλλα μέρη, διότι, αν έλθης εδώ να μας πολεμήσης και μας νικήσης, δεν είναι μεγάλον κακόν, διότι θα νικήσης παπάδες, αν όμως νικηθής, το οποίον ελπίζομεν άφευκτα, με την δύναμιν του Θεού, διότι έχομεν και θέσιν δυνατήν και θα είναι εντροπή σας και τότε οι Έλληνες θα εγκαρδιωθούν και θα σε κυνηγούν πανταχού. Ταύτα σε συμβουλεύομεν και ημείς, κάμε ως γνωστικός το συμφέρον σου, έχομεν και γράμματα από την βουλήν και από τον αρχιστράτηγον Θεόδωρον Κολοκοτρώνην, ότι εις πάσαν περίπτωσιν πολλήν βοήθειαν θα μας στείλη, παλληκάρια και τροφάς και ότι ή θα ελευθερωθώμεν τάχιστα ή θα αποθάνωμεν κατά τον ιερόν όρκον της Πατρίδος μας.

ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ

Ο ηγούμενος και συν εμοί παπάδες και καλόγεροι

τη 22 Ιουνίου 1827, Μέγα Σπήλαιον»⁸¹

Μετά απ' αυτή την αποφασιστική απάντηση των πατέρων όλα ήταν έτοιμα για την κρίσιμη αναμέτρηση. Ο Ιμπραήμ είχε 15.000 άνδρες και με το στρατό του Δελή Αχμέτ ο αριθμός των επιτιθεμένων έφθανε τους 20.000 μαχητές⁸². Πρέπει να σημειωθεί ότι στο πλευρό του Ιμπραήμ πολεμούσαν περίπου δυό χιλιάδες ένοπλοι προσκυνημένοι Έλληνες με επικεφαλής τον Νενέκο. Η βοήθειά τους στο τουρκικό στρατόπεδο ήταν καθοριστική, γιατί γνώριζαν καλά την τοπογραφία και τα ευπαθή σημεία της περιοχής.

Την παραμονή της επίθεσης ο Ιμπραήμ εμφανίστηκε πάνω από το χωριό Ζαχλωρού, συνοδευόμενος από πολλούς έφιππους και πεζούς. Από κει ο φοβερός στρατάρχης ατένιζε το μοναστήρι. Κατόπιν ζήτησε από τους τεχνικούς του να σχεδιάσουν την τοπογραφία του στόχου. Όσοι ήταν στο μοναστήρι βγήκαν έξω και αγνάντευαν τον εχθρό να μηχανεύεται την επικείμενη πολιορκία. Ο Φωτάκος μάλιστα, χρησιμοποιώντας τηλεσκόπιο, κατάφερε να διακρίνει και τα χαρακτηριστικά του προσώπου του Ιμπραήμ⁸³.

Οι πολυπληθείς τουρκοαιγυπτιακές δυνάμεις ξεκίνησαν εναντίον του Μεγάλου Σπηλαίου τα ξημερώματα της 24ης Ιουνίου. Χωρίς μεγάλη δυσκολία ο εχθρός καταλαμβάνει τον Ψηλό Σταυρό, ένα ευαίσθητο σημείο νοτιοανατολικά της Μονής, απ' όπου θα εκδηλωνόταν η κύρια επιθετική προσπάθειά του. Αυτό το σημείο πιθανώτατα αποτελεί και το στρατηγείο του Ιμπραήμ. Έτσι αποκλείεται η Μονή από το βορρά⁸⁴. κατόπιν καταλαμβάνει τα μονοπάτια που οδηγούν από το Μ. Σπήλαιο στη Βρώσθαινα και λεηλατεί τους συνοικισμούς Άνω Διακοφτού.

Από την πλευρά των αμυνομένων, ο αρχηγός Νικόλαος Πετμεζάς, με ορμητήριο τους Αγίους Πάντες, 150 μέτρα νότια της Μονής, γνωρίζοντας τα από αμυντική άποψη ευπαθή σημεία, ρίχνει το μεγαλύτερο βάρος στο Καμένο Αλώνι και την Πανηγυρίστρα. Ο Φωτάκος αναλαμβάνει την υπεράσπιση της Κισσωτής, ενώ στον Γκολφίνο Πετμεζά ανατίθεται η υπεράσπιση του πολυώροφου πύργου. Πριν αρχίσει η μάχη, ο Φωτάκος μας περιγράφει το συγκλονιστικό θέαμα που παρουσίαζε η εμφάνιση των ετοιμοπόλεμων μεγαλοσπηλαιωτών μοναχών: «...έξαφνα βλέπω να εξέρχωνται από το μοναστήριον, ο εις κατόπιν του άλλου μοναχοί ήσαν δε όλοι όταν εξήλθον έως εκατόν, και καπετάνιον είχον τον γνωστόν μοναχόν Γεράσιμον. Ούτοι όλοι έβγαλαν τα καλογερικά και ενδύθησαν στρατιωτικά Ελληνικά, έβαλαν φουστανέλες και εφόρεσαν φέσια, εξάπλωσαν κάτω τα πλούσια μαλλιά της κεφαλής των, και είχον οπλισθή κατά τον τρόπον των ατάκτων στρατιωτών⁸⁵». Οι οπλισμένοι μοναχοί κατέλαβαν τη θέση Παληάμπελα.

Τότε αρχίζει η μάχη ο Ιμπραήμ επιτίθεται από παντού με όλες του τις δυνάμεις, για να αιφνιδιάσει τους αμυνομένους. Σκοπός του ήταν να προκαλέσει σύγχυση στο αντίπαλο στρατόπεδο και να εφορμήσει από τη νοτιοανατολική πλευρά της Μονής, με έδρα επίθεσης τη θέση Ψηλό Σταυρό, έχοντας εξασφαλίσει τον αποκλεισμό της Μονής από ενδεχόμενη έλευση συμμαχικών δυνάμεων.

Ουσιαστικά, η μάχη θα κρινόταν από το ποιός θα υπερίσχυε στο νευραλγικό αυτό σημείο, γιατί το μοναστήρι, λόγω της τοπογραφίας του και λόγω της ισχυρής άμυνας, από κάθε άλλη πλευρά ήταν απόρθητο, πράγμα που γνώριζαν επιτιθέμενοι και αμυνόμενοι. Η επίθεση των τουρκικών στρατευμάτων αναπτύσσεται προς δύο κατευθύνσεις με αφετηρία τον Ψηλό Σταυρό: αφ' ενός προς την Κισσωτή και αφ' ετέρου προς τη θέση Τρύπιο λιθάρι, απ' όπου θα είχαν πρόσβαση στα φρούρια πάνω από το μοναστήρι. Όπως είδαμε, τον πρώτο στόχο υπερασπίζεται ο Φωτάκος και οι Τούρκοι αντιλαμβάνονται ότι ήταν αδύνατο να επιτύχουν την κατάληψή του. Σφοδρή μάχη μαίνεται αντίθετα στο Τρύπιο Λιθάρι. Οι Έλληνες επωφελούμενοι από το πυκνό δάσος καθηλώνουν τους αντιπάλους, εμποδίζοντάς τους να προσεγγίσουν τα δύο φρούρια. Όταν ο Πετμεζάς συνειδητοποιεί την υπερίσχυση των ελληνικών δυνάμεων, αποφασίζει αντεπίθεση εναντίον του εχθρού με σκοπό την κατάληψη του Ψηλού Σταυρού. Το δύσκολο εγχείρημα αποτολμά με τους Φωτάκο, Μέλλιο και Σαρδελιανό. Στη σφοδρή αντίσταση που συναντούν λαβώνεται θανάσιμα ο Σαρδελιανός.

Εξάλλου, 500 ιππείς των τουρκικών δυνάμεων προσπαθούν να καταλάβουν την Πανηγυρίστρα. Η αποτυχία τους οφείλεται τόσο στο κανόνι της Μονής που κάλυπτε τη θέση, όσο και στη σθεναρή αντίσταση των οχυρωμένων Ελλήνων που υπεράσπιζαν το λόφο. Οι ιππείς αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την επίθεση, περιμένοντας την επικείμενη κάθοδο του Ιμπραήμ και των στρατιωτών του, μια κάθοδο που ο αιγύπτιος στρατάρχης δεν έμελλε να πραγματοποιήσει το ιππικό με απώλειες αποσύρθηκε άπραγο⁸⁶. Άλλη αποτυχία γνωρίζουν οι δυνάμεις του Ιμπραήμ, όταν αποπειρώνται να επιτεθούν εναντίον των Αγίων Πάντων, νοτιοδυτικά της Μονής. Η αντίσταση των αμυνομένων τους αναγκάζει σε υποχώρηση⁸⁷.

Στο άλλο και κρισιμότερο μέτωπο προς τον Ψηλό Σταυρό, η απώλεια του Ανδρέα Σαρδελιανού δεν κάμπτει τους Έλληνες αντιθέτως, η λυσσαλέα επέλασή τους δεν είναι δυνατόν να αναχαιτισθεί. Οι απώλειες των αντιπάλων είναι μεγάλες, πράγμα που αναγκάζει τον Ιμπραήμ κατά τις απογευματινές ώρες να παραδεχτεί την αποτυχία του και να διατάξει υποχώρηση. Εξάλλου, μια ενδεχόμενη επίθεση δυνάμεων σταλμένων από τον Κολοκοτρώνη τώρα θα σήμαινε πανωλεθρία για το ήδη καταβεβλημένο στρατόπεδό του⁸⁸. Οι Τούρκοι ταπεινωμένοι τρέπονται σε φυγή, ενώ τους καταδιώκουν οι μέχρι προ τινος αμυνόμενοι υπερασπιστές του μοναστηριού.

Έτσι διεξήχθη η αποφασιστική μάχη του Μεγάλου Σπηλαίου. Διήρκεσε από τα χαράματα ως το βράδυ της 24ης Ιουνίου. Για τις ανδραγαθίες των μοναχών μας διηγείται πάλι ο Φωτάκος: «Οι καλόγεροι εσκότωσαν περισσότερους Τούρκους από ημάς. Εκείνην την ημέραν οι Τούρκοι ησθάνθησαν καλογερικόν πόλεμον»⁸⁹.

Οι απώλειες του Τούρκων ήταν μεγάλες. Κατά τον Σπηλιάδη, «από τους εχθρούς εφονεύθησαν και επληγώθησαν πλέον ή τριακόσιοι»⁹⁰. Αντίθετα, από το στρατόπεδο των Ελλήνων μοναδικό θύμα ήταν ο Ανδρέας Σαρδελιανός, καθώς και κάποιοι ελαφρά πληγωμένοι.

Οι έλληνες πολεμιστές, μόλις γύρισαν θριαμβευτές στη Μονή, έγιναν δεκτοί από τους μοναχούς και τον άμαχο λαό με κωδωνοκρουσίες. Κατόπιν εψάλη ευχαριστήριος δοξολογία προς τιμήν της Θεοτόκου. Κατά την παράδοση, ο στρατηγός Νικόλαος Πετμεζάς παρακολούθησε γονυκλινής τη δοξολογία ενώπιον της εικόνας της Παναγίας, και όταν αυτή τελείωσε, ανεφώνησε: «Παναγιά μου, εφ' όσον έχουμε εσένα, δεν χρειάζονται τ' άρματα»⁹¹.

Μετά τη μάχη ασθένησε και εξέπνευσε ο στρατηγός Κ. Μέλλιος. Η κηδεία του τελέστηκε στο μοναστήρι, όπου και ετάφη.

Η νίκη των ελληνικών δυνάμεων του Μεγάλου Σπηλαίου, με επιφανείς τους Ν. Πετμεζά, Φωτάκο, Φραγκάκη, Μέλλιο, Σαρδελιανό και τον μοναχό Γεράσιμο Τυρολό, επί του φοβερού στρατεύματος του Ιμπραήμ είχε σαν αποτέλεσμα την αναπτέρωση του αγωνιστικού φρονήματος όλων των μαχομένων Ελλήνων.

Ένα σύντομο χρονικό της επιδρομής του Ιμπραήμ εναντίον του Μεγάλου Σπηλαίου σώζει ένα ενθυμητικό σημείωμα που αποθησαύρισε ο Σ. Κουγέας. Το αντιγράφουμε:

«1827 Ιουνίου 2: εστρατολόγησε μια κολόνα του Ιμπραήμ πασιά με αρκετούς ζαερέδες 2500 φορτία από καμήλια και μουλάρια με καβαλαρέους και πεζούς έως τέσσαρες χιλιάδες και εις τας δέκα του τρέχοντος εξεκίνησε άλλην κολόνα με όμοιαν δύναμιν, ομού και ζαερέδες και εις τας δεκαεπτά του αυτού μηνός ευγήκε και ο ίδιος Ιμπραήμης και έστησε τα τζαντήρια του εις τα Καλάβρυτα εις τας δέκα οκτώ εβγήκε με όλην του την καβαλαριά εις το Ροήτικο βουνό και επαρατήρησε τας θέσεις του μοναστηριού Μεγάλου Σπηλαίου την δε εικοστή πρώτη επυρπόλησε την Κερπινή ώστε όπου δεν άφησε ούτε χαμόκελα και μερικά οσπήτια ροήτικα ομού και την εκκλησίαν, την δε εικοστή τετάρτη εστρατολόγησε με όλην του την δύναμιν δια νυκτός και ήλθε και έπιασε τας κορυφάς των βουνών του Πετρούχι εις το Τζηβλιώτικον, το Ξυλόκαστρον εις το Σουβαιρδίτικον, το Τρύπιο Λιθάρι, τον Καλαρήτη, όλας τας θέσεις αυταίς, έπειτα στέλνει δύο κολόναις από δυό μέρη εις Διακοπτόν και το ελεηλάτησεν, εφόνευσε και ηχμαλώτισε τεσσαράκοντα δύο συγχρόνως και άλλους τεσσαράκοντα Ροήτας οπού παροικούσαν εις τα εκεί. Ζωντανά επήραν αρκετά βοδιωγέλαδα, άλογα, πρόβατα και άλλο πράγμα πολύ. Εις τις τέσσερες η ώρα επέστρεψαν οπίσω με τους αιχμαλώτους και λάφυρα και εις την επιστροφήν τους εβγήκαν τα άρματα του μοναστηρίου ο σεγιαντάντης του αρχηγού Κολοκοτρώνη, ομού και καλόγεροι, και εκτύπησαν τους εχθρούς πεισματικά και εφονεύθησαν και επληγώθησαν υπέρ τους εκατόν εξήκοντα και έφυγε με μεγάλην καταισχύνην. Εφονεύθη και ένας Κερπινιώτης ονόματι Ανδρέας Σαρδελιανός και την εικοστή πέμπτη ετραβήχθη ο εχθρός από Καλάβρυτα εις Κατζανά»⁹².

Έτσι καταγράφει ο απλοϊκός ανώνυμος συντάκτης του σημειώματος την κρίσιμη μάχη της 24ης Ιουνίου στο Μέγα Σπήλαιο. Αργότερα ο επίσημος ιστοριογράφος της Μονής, ο λόγιος Κ. Οικονόμος, θα συγκαταριθμήσει τη συντριβή και ταπείνωση του τουρκοαιγυπτιακού πολυάριθμου στρατού, ανάμεσα στα θαύματα της Θεοτόκου. Ο φοβερός αιγύπτιος στρατηλάτης, αφού έσπειρε τον τρόμο και παρ' ολίγον να καταπνίξει και αυτή την επανάσταση, δεν κατάφερε να βλάψει το μοναστήρι της Παναγιάς. Γράφει σχετικά ο συντάκτης του Κτιτορικού: «Τρίτους σχεδόν ολοκλήρους ενιαυτούς τα πολλά της Πελοποννήσου πορθήσας ο Αιγύπτιος, και πάντα τα πέριξ του Μεγάλου Σπηλαίου λεηλατήσας, αυτό το Μέγα Σπήλαιον παρθένον αφήκεν άψαυστον και ακήρατον (καίτοι λύσσαν άσχετον λυσσών ο χριστομάχος εις άλωσιν αυτού, και μέχρι θεμελίων κατασκαφήν) ...Ούτως η θεία δύναμις, ης εστί τα σύμπαντα δούλα, θαυμαστούται δε και όταν τους πονηρούς των ανθρώπων έκτυφλοι προς τας κακουργίας, και αθετή μεν λογισμούς λαών, αθετή δε και βουλάς αρχόντων και δράσσηται σοφούς εν τη πανουργία αυτών , σώζουσα τους εκλεκτούς, και ελεούσα, ον αν ελεή, και τελειούσα το κράτος αυτής εν ασθενεία. Και μένει λοιπόν αοίδιμος και ούτος της νίκης ο στέφανος, ον η Παντάνασσα περιέθηκεν εις το ηγιασμένον αυτής σκήνωμα, τρόπαιον και τούτο της ευσεβείας στήσασα κατά των ασεβών ακατάλυτον, και της Πελοποννήσου πάσης ανάλωτον προμαχώνα και πύργον ισχύος, εις ψυχών σωτηρίαν και δόξα Θεού»⁹³.

Αυτές ήταν οι πολύτιμες υπηρεσίες του Μεγάλου Σπηλαίου στο μεγάλο αγώνα για την ανεξαρτησία. Λίγους μήνες μετά την ταπεινωτική αποτυχία του Ιμπραήμ να καταλάβει το απόρθητο μοναστήρι, τον Οκτώβριο του 1827, οι Μεγάλες Δυνάμεις, αποφασισμένες να επέμβουν δραστικά στην υπόθεση της ελληνικής εξέγερσης, θα συντρίψουν στο Ναυαρίνο τον τουρκοαιγυπτιακό στόλο, προλειαίνοντας το δρόμο για την ιό ύάήώ αναγνώριση της ανεξαρτησίας του ελληνικού Κράτους (Πρωτόκολλο Λονδίνου-Φεβρουάριος 1830).

Στο μεταξύ, κατά την Γ' Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας (1827), οι Έλληνες είχαν επιλέξει ως Κυβερνήτη του νέου Κράτους τον Ιωάννη Καποδίστρια.

Το 1829 ο Κυβερνήτης της Ελλάδας στην προεκλογική του εκστρατεία, συνοδευόμενος από τον ήρωα της Επανάστασης Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, περιδιάβηκε ολόκληρη σχεδόν την επικράτεια της επαναστατημένης Ελλάδας. Αφού πέρασε από το Ναύπλιο, το Άργος, την Τριπολιτσά, την Καρύταινα, την Καλαμάτα, τη Μεθώνη, έφθασε στην Πάτρα, απ' όπου πέρασε στη Στερεά, κοντά στη Ναύπακτο. Κατόπιν ξαναγύρισε στην Πελοπόννησο, στη Βοστίτσα και στο Μέγα Σπήλαιο. Ο Καποδίστριας γιόρτασε το Πάσχα στο μεγάλο μοναστικό προπύργιο του Αγώνα. Από κει επισκέφθηκε τα Καλάβρυτα και την Κόρινθο, για να επιστρέψει θριαμβευτής στο Ναύπλιο⁹⁴.

Ο Καποδίστριας με τον ερχομό του στην ελεύθερη πια Ελλάδα αντιμετώπισε τα τρία ακανθώδη ζητήματα που εκκρεμούσαν στα εκκλησιαστικά πράγματα του νέου κράτους. Τα προβλήματα αυτά ήταν τα εξής: (1) Η διοίκηση της Εκκλησίας, (2) οι σχέσεις της Εκκλησίας με το Πατριαρχείο, σχέσεις που είχαν αναγκαστικά διακοπεί λόγω των εξαιρετικών συνθηκών που επέβαλαν οι ανάγκες του Αγώνα και (3) η εκπαίδευση του κλήρου.

Παρά τις φιλότιμες προσπάθειές του, ο Κυβερνήτης δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει την εκκλησιαστική του πολιτική, η οποία εδραζόταν, πρέπει να τονισθεί, πάνω σε νομοκανονικές βάσεις. Η δολοφονία του από τους εμπαθείς Μαυρομιχαλαίους (27 Σεπτεμβρίου 1831) δεν επέτρεψε να ολοκληρωθεί το μεγαλόπνοο και αξιόλογο έργο του. Η πολιτική ακαταστασία που ακολούθησε σημαδεύτηκε από την όξυνση των προβλημάτων τα οποία επιχείρησε να θεραπεύσει ο πρόωρα χαμένος Κυβερνήτης με τη χάραξη της εκκλησιαστικής του πολιτικής.

Την παρουσία του Μεγάλου Σπηλαίου στη δραματική περίοδο που ακολούθησε τον πρόωρο και άδικο χαμό του Καποδίστρια θα εξετάσουμε στο επόμενο κεφάλαιο.

1. Για τη Φιλική και τις ιδέες της βλ. ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού. Η μεγάλη Ελληνική Επανάσταση (1821-1829), τ. Ε'. Οι προϋποθέσεις και οι βάσεις της (1813-1822), σ. 63 κ.ε. (όπου και πλούσια βιβλιογραφία).

2. ΑΜΒ. ΦΡΑΝΤΖΗ, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, τ. Α', εν Αθήναις 1839, σ. 87.

3. Κ.Α. ΒΟΒΟΛΙΝΗ, Η Εκκλησία εις τον Αγώνα της Ελευθερίας 1453-1953, Αθήναι 1952, σ. 99.

4. Στο κείμενο αυτό σκιαγραφείται η πρώτη μορφή οργάνωσης της Εταιρείας. βλ. ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Επίλεκτες βασικές πηγές της Ελληνικής Επαναστάσεως (1813-1825), Θεσσαλονίκη 1990, τ. Α', σ. 40.

5. Για το ρόλο της Πελοποννήσου στις απαρχές του Αγώνα και τις σχέσεις της με τη Φιλική βλ. Δ. ΚΟΚΚΙΝΟΥ, Ελληνική Επανάστασις, τ. Α', Αθήναι 19563, σ. 248-249.

6. ΑΜΒΡ. ΦΡΑΝΤΖΗ, Επιτομή της ιστορίας..., σ. 79.

7. ΦΩΤΙΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ ή ΦΩΤΑΚΟΥ, Βίοι Πελοποννήσιων ανδρών και των έξωθεν εις την Πελοπόννησον ελθόντων κληρικών στρατιωτικών και πολιτικών των αγωνισαμένων τον αγώνα της Επαναστάσεως, Εν Αθήναις 1888, σ. 302.

8. Θ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Η Φιλική Εταιρεία και οι Καλαβρυτινοί Φιλικοί, Ε.Κ. 3 (1971), σ. 114 Θ. ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΥ αρχιμ., Μάρτυρες και αγωνισταί ιεράρχαι της ελληνικής εθνεγερσίας 1821-1829, Αθήναι 1971, σ. 362. Για το θάνατο του επιφανή ιεράρχη, πρβλ. ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού..., τ. Ε', σ. 654.

9. Θ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Η Φιλική Εταιρεία..., σ. 115 πρβλ. Ν.Π. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Αμβροσίου Φραντζή Βιογραφικαί Σελίδες, Ε.Κ. 4 (1972), σ. 37-39.

10. Θ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Η Φιλική Εταιρεία..., σ. 115. Ο Νικηφόρος Παμπούκης, ο οποίος μύησε πολλούς μεγαλοσπηλαιώτες, υπήρξε από τους σημαντικότερους προπαγανδιστές της Φιλικής στην Πελοπόννησο. Μορφωμένος ιερωμένος ο ίδιος, κατάφερε να μυήσει «μεγάλον αριθμόν σημαντικών προσώπων εν Πελοποννήσω, κληρικούς, προκρίτους, εμπόρους, επιστήμονας και έμπιστους υπαλλήλους των Τούρκων». Στο ίδιο, σ. 116.

11. ΦΩΤΑΚΟΥ, Βίοι Πελοποννησίων ανδρών..., σ. 302-303 Θ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Η Φιλική Εταιρεία..., σ. 115.

12. Θ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Η Φιλική Εταιρεία..., σ. 117 πρβλ. του ιδίου, Οι Καλαβρυτινοί Ιερολοχίται. Σύμμεικτα, Ε.Κ. (1976), σ. 228-229 και Θ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, Ο ιερομόναχος Παφνούτιος Ρούβαλης, « Αχαϊκά», ετ. Α', τευχ. 15, σ. 89.

13. ΦΩΤΑΚΟΥ, Βίοι Πελοποννησίων ανδρών..., σ. 304.

14. Θ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Καλαβρυτινοί Αγωνισταί, Ε.Κ. 4 (1972), σ. 128-130.

15. «Εις τας εκθέσεις της Ρωσικής μυστικής αστυνομίας... αναγράφεται Παρθένιος ηγούμενος Αιμυαλών». Βλ. Θ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Η Φιλική Εταιρεία..., σ. 116.

16. Κ. ΜΑΜΩΝΗ, Ένα μετόχι του Μ. Σπηλαίου..., σ. 258. Για τη μαρτυρία του Νικολάου Δραγούμη βλ. [Ν. ΔΡΑΓΟΥΜΗ], Αποδημήτου αναμνήσεις, «Πανδώρα» 13 (1862-1863), σ. 386.

17. Ν.Π. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Από την ιστορία του 1821. Μεγασπηλαιώτου Προηγουμένου δάνειον, « Ιερός Σύνδεσμος», αρ. 1-2, σ. 16.

18. Δ. ΚΟΚΚΙΝΟΥ, Ελληνική Επανάστασις, τ. Α', σ. 260.

19. Ν. ΣΠΗΛΙΑΔΟΥ, Απομνημονεύματα (1821-1843), τ. Α', Αθήναι 1972, σ. 13-14.

20. ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού..., τ. Ε', σ. 317.

21. ΑΜΒΡ. ΦΡΑΝΤΖΗ, Επιτομή της ιστορίας..., τ. Α', σ. 96-97.

22. Δ. ΚΟΚΚΙΝΟΥ, Ελληνική Επανάστασις, τ. Α', σ. 263.

23. ΑΜΒΡ. ΦΡΑΝΤΖΗ, Επιτομή της ιστορίας..., τ. Α', σ. 108.

24. ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού..., τ. Ε', σ. 319.

25. Γ.Δ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, Βοστίτσα, η πόλις των συνεδρίων και των Συνελεύσεων ( Η Μυστική Συνέλευσις του 1821), Ε.Κ. 4 (1972), σ. 157.

26. ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού..., τ. Ε', σ. 362.

27. ΦΩΤΑΚΟΥ, Απομνημονεύματα, τ. Α', σ. 88-89.

28. Κ. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ, Απομνημονεύματα, τ. Α', σ. 190.

29. Πολύ συγκινητική είναι η διήγηση του Φωτάκου σχετικά με το θάνατο του έλληνα καπετάνιου, που είχε οχυρωθεί σ ένα σπίτι πολιορκούμενο από όλες τις πλευρές. « Ο Στριφτόμπολας άνοιξε πολεμότρυπες στο σπίτι του και έβαλε τους συντρόφους του να πολεμούν, αυτός δε εμοίραζεν εις τον ένα και εις άλλον φυσέκια και τους έδιδε θάρρος να μάχωνται. Αυτός δε έπειτα εκάθησεν εις το μέσον του σπιτιού και επάνω εις ένα βαρέλι και έδοσε τη φροντίδα της μάχης εις τον Κατριμουστάκην. Ενώ δε εκάθητο εκεί του ήλθε το βόλι, το οποίον εμβήκεν από την πολεμίστραν (μασγάλι), τον επήρεν εις τον λαιμόν και αμέσως έπεσε νεκρός ότε ο γέρος Κατριμουστάκης από το χωρίον Μποτιά, παλαιός κλέφτης, ευρεθείς πλησίον εσκέπασεν επιτηδείως τον νεκρόν με την κάπαν του, και είπεν εις τους μαχόμενους, ότι: Ο καπετάνιος κοιμάται, αλλά πολεμείτε και εγώ σας δίδω φυσέκια!» Βλ. ΦΩΤΑΚΟΥ, Απομνημονεύματα, τ. Α', σ. 93.

30. Κ. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ, Απομνημονεύματα, τ. Α', σ. 190.

31. Βλ. ΙΩ. ΓΙΑΝΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ, Σχεδίασμα ιστορίας της Επαναστάσεως υπό Ρήγα Παλαμήδη, «Μνημοσύνη» 2 (1968-1969), σ. 382-383.

32. Ν. ΣΠΗΛΙΑΔΟΥ, Απομνημονεύματα, τ. Γ', σ. 356 σημ. 1.

33. Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Καλαβρυτινή Επετηρίς, σ. 99.

34. Κ. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ, Απομνημονεύματα, τ. Β', σ. 110-111.

35. ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού..., τ. ΣΤ', σ. 291-292.

36. Κατά τον ιστορικό Απ. Βακαλόπουλο, ο αριθμός αυτός των τούρκων στρατιωτικών που δίνει ο Δεληγιάννης είναι υπερβολικός. Βλ. ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού..., τ. ΣΤ', σ. 293 σημ. 346.

37. Κ. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ, Απομνημονεύματα, τ. Β', σ. 112.

38. Κ. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ, Απομνημονεύματα, τ. Β', σ. 113.

39. Κ. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ, Απομνημονεύματα, τ. Β', σ. 114.

40. Π. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, Απομνημονεύματα, Αθήναι 1960, σ. 76-77 πρβλ. ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Επίλεκτες βασικές πηγές..., τ. Β', σ. 466-467.

41. Ν. ΣΠΗΛΙΑΔΟΥ, Απομνημονεύματα, τ. Γ', σ. 356 σημ. 1.

42. ΦΩΤΑΚΟΥ, Βίοι Πελοποννησίων ανδρών..., σ. 305. Ο Φωτάκος ανεβάζει τους μοναχούς που πολέμησαν με τον Δαμασκηνό σε 70.

43. Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Καλαβρυτινή Επετηρίς, σ. 99.

44. Βλ. το κατατοπιστικό κεφάλαιο του Απ. Βακαλόπουλου, « Ο Αιγύπτιος αντίπαλος, οι στρατιωτικές του δυνάμεις και τα στελέχη του» στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Ζ', (1825-1828). Ο αφρικανικός Σιμούν ή η επιδρομή του Ιμπραήμ στην Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 28-38.

45. Για την ανέτοιμη ελληνική ηγεσία και την αμεριμνησία του λαού, βλ. στου ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού..., τ. Ζ', σ. 13 κ.ε.

46. Κ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Κτιτορικόν, σ. 86.

47. CH.A.FRANZEE, Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησία 1821-1852, μετ. Ιω.Ροηλίδης, Αθήνα 1987 σ. 67.

48. Γ.Α.Κ. φακ. 92, Υ.Π. πρβλ. Ν. ΦΙΛΙΠΠΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Τα Καλάβρυτα στο Μεγάλο 21, Αθήνα 1972, σ. 106-107.

49. Γ.Α.Κ. φακ. 101, Υ.Π. πρβλ. Ν. ΦΙΛΙΠΠΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Τα Καλάβρυτα..., σ. 108.

50. Γ.Α.Κ. φακ. 106, Υ.Π. πρβλ. Ν. ΦΙΛΙΠΠΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Τα Καλάβρυτα..., σ. 111-112.

51. Βλ. Γ.Α.Κ. φακ. 107 Υ.Π.

52. Γ.Α.Κ. φακ. 109 και 107 αντίστοιχα πρβλ. Ν. ΦΙΛΙΠΠΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Τα Καλάβρυτα..., σ. 113-114.

53. Στο έγγραφο αυτό επισυνάπτεται επιστολή των Αθανασίου και Σαμουήλ, ηγουμένου και προηγουμένου αντίστοιχα, της Μονής Αγ. Γεωργίου Φενεού, προς τον ηγούμενο του Μ. Σπηλαίου.

54. Κ. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ, Απομνημονεύματα, τ. Γ', σ. 82.

55. Κ. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ, Απομνημονεύματα, τ. Γ', σ. 83.

56. Πρβλ. και Δ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, Η Ιερά Μονή Μ. Σπηλαίου, αι υπηρεσίαι αυτής κατά την Επανάστασιν του 1821 και η ηρωϊκή νικηφόρος αντίστασίς της κατά των ορδών του Ιμβραήμ, Κ.Ε., Γ' (1971), σ. 17-18 Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Αζανιάς, Εν Πύργω 1886, σ. 101.

57. Από γράμμα των πατέρων του Μεγάλου Σπηλαίου προς τον Άγγλο στρατηγό Richard Church , 2 Άυγούστου 1831, Church MSS XXIV, 175, British Museum Additional MSS 16566. Βλ. CH. ?RAZEE, Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησία..., σ. 88.

58. Πάνω στον τοίχο του νάρθηκα της παλαιάς μονής είναι χαραγμένη η εξής επιγραφή: «1826 Μαΐου 4. Επέρασεν ο Ιμπραήμ Πασάς, από τα Καλάβρυτα, λεηλατών και αιχμαλωτίζων. Έκαυσε δε και την Μονήν Αγίας Λαύρας ο Ομερχμέτης Τούρκος». Βλ. ΧΡ. ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΥ, Αγία Λαύρα. Ιστορία της Ιεράς Μονής 961-1961, Αθήναι 19715, σ. 97.

59. ΧΡ. ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΥ, Αγία Λαύρα..., σ. 98-99.

60. ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού..., τ. Ζ', σ. 556-558.

61. Δ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, Η Ιερά Μονή Μ. Σπηλαίου, αι υπηρεσίαι αυτής..., σ. 18.

62. Ελληνικά Υπομνήματα ήτοι Επιστολαί και διάφορα Έγγραφα αφορώντα την Ελληνικήν Επανάστασιν από 1821 μέχρι 1827 συλλ. υπό Ιωάννου Θ. Κολοκοτρώνη, Αθήνησι 1856, σ. 325-326.

63. ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού..., τ. Ζ', σ. 782 κ.ε.

64. Θ. ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ, Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836. Εποπτ.-Εισαγ. Απ. Β. Δασκαλάκη, Αθήναι (χ. χρ.), σ. 164.

65. ΦΩΤΑΚΟΥ, Απομνημονεύματα..., τ. Δ', σ. 728.

66. ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού..., τ. Ζ', σ. 580.

67. ΦΩΤΑΚΟΥ, Απομνημονεύματα..., τ. Α', σ. 83 και τ. Γ', σ. 419.

68. Δ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, Η Ιερά Μονή Μ. Σπηλαίου..., σ. 20.

69. Δ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, Η Ιερά Μονή Μ. Σπηλαίου..., σ. 19.

70. Ελληνικά Υπομνήματα..., σ. 493-494.

71. Το γράμμα αυτό εκδίδεται στα Ελληνικά Υπομνήματα του Ιω. Κολοκοτρώνη..., οπ. παρ., σ. 495.

72. Θ. ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ, Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής..., σ. 163. Ο Ν. Πετμεζάς φέρεται να λέγει στον Κολοκοτρώνη αυτά τα λόγια σταλμένος από τον αδελφό του Βασίλη.

73. Γ.Α.Κ. φακ. 199, Υ.Π. πρβλ. Ν. ΦΙΛΙΠΠΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Τα Καλάβρυτα..., σ. 218-219.

74. ΦΩΤΑΚΟΥ, Απομνημονεύματα..., τ. Δ', σ. 724-725.

75. ΦΩΤΑΚΟΥ, Απομνημονεύματα..., τ. Δ', σ. 723.

76. ΦΩΤΑΚΟΥ, Απομνημονεύματα..., τ. Δ', σ. 730.

77. Δ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, Η Ιερά Μονή Μ. Σπηλαίου..., σ. 20. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο συντάκτης του άρθρου, λόγω της ιδιότητάς του ως Στρατηγού, αναπαριστά με κάθε λεπτομέρεια την επίθεση του Ιμπραήμ, βασισμένος τόσο στις ιστορικές μαρτυρίες όσο και στην τοπογραφία της Μονής.

78. Κ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Κτιτορικόν, σ. 86.

79. Δ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, Η Ιερά Μονή Μ. Σπηλαίου..., σ. 21.

80. Ν. ΣΠΗΛΙΑΔΟΥ, Απομνημονεύματα..., τ. Γ', σ. 355.

81. Δ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, Η Ιερά Μονή Μ. Σπηλαίου..., σ. 22-23.

82. ΦΩΤΑΚΟΥ, Απομνημονεύματα..., τ. Δ', σ. 726.

83. ΦΩΤΑΚΟΥ, Απομνημονεύματα..., τ. Δ', σ. 731.

84. Ο Κολοκοτρώνης, που βρισκόταν στην κοιλάδα του Φενεού, μαθαίνοντας για την επίθεση, διατάζει τους Πλαπούτα και Γενναίο Κολοκοτρώνη να σπεύσουν στο μοναστήρι με στρατιωτική δύναμη 3.000 ανδρών. Η ενέργεια του Ιμπραήμ να αποκλείσει την από βορρά έλευση ελληνικών στρατευμάτων αποδείχθηκε σωστή. Βλ. Δ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, Η Ιερά Μονή Μ. Σπηλαίου..., σ. 27.

85. ΦΩΤΑΚΟΥ, Απομνημονεύματα..., τ. Δ', σ. 733.

86. Ν. ΣΠΗΛΙΑΔΟΥ, Απομνημονεύματα..., τ. Γ', σ. 357.

87. Δ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, Η Ιερά Μονή Μ. Σπηλαίου..., σ. 29.

88. Έχει υποστηριχθεί ότι ο Ιμπραήμ αποφάσισε υποχώρηση, όταν δέχτηκε επίθεση εκ των όπισθεν από δύναμη αποτελούμενη από τολμηρούς μαχητές που είχε στείλει κρυφά ο Πετμεζάς βλ. Δ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, Η Ιερά Μονή Μ. Σπηλαίου..., σ. 30.

89. ΦΩΤΑΚΟΥ, Απομνημονεύματα..., τ. Δ', σ. 735.

90. Ν. ΣΠΗΛΙΑΔΟΥ, Απομνημονεύματα..., τ. Γ', σ. 358.

91. Δ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, Η Ιερά Μονή Μ. Σπηλαίου..., σ. 30.

92. Σ. ΚΟΥΓΕΑ, Χρονικά ενθυμητικά σημειώματα..., σ. 11.

93. Κ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Κτιτορικόν, σ. 88.

94. ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού..., τ. Η', σ. 409-410.

 

Επόμενη σελίδα

 

---