Προηγούμενη σελίδα

Συγκεντρωθήκαμε σήμερα «εις τιμήν και μνήμην» του ποιητή Κωστή Παλαμά. Διακεκριμένοι άνθρωποι των γραμμάτων θα παρουσιάσουν καίριες πλευρές του παλαμικού έργου, τις οποίες στη συνέχεια θα συζητήσετε. Επιτρέψτε μου, λοιπόν, να εστιάσω την προσοχή μου όχι πάνω στον Παλαμά, αλλά πάνω στον ποιητή.

Την εθνική ιδιοπροσωπία, την ορίζουν οι ποιητές. Και ως εξ αυτού, μπορούμε να πούμε ότι την ίδια την εθνική υπόσταση τη χαρίζουν οι ποιητές.

Ο Έλληνας άνθρωπος γεννήθηκε μέσα στο έργο του Ομήρου. Στην Ιλιάδα, ο ποιητής μετέτρεψε ανθρώπους που έως τότε νιώθαν ν΄ ανήκουν μόνο στα χωριά και τις φυλές τους, σε αδελφούς. Ώστε, αυτό το πρώτο στο χρόνο και στην τέχνη έργο, η Ιλιάδα, είναι η αληθινή Δελφύς, η μήτρα των Ελλήνων.

Και εξέφρασε πλουσίως ο Έλληνας τη στοργή του προς τον ποιητή πατέρα: τον είχε παιδείας θεμέλιο, έως ότου ενσαρκώθηκε ο Λυτρωτής. Τότε, το Ευαγγέλιο της Ζωής ήλθε στην ελληνική γλώσσα, για να διδάξει δι αυτής όλους τους λαούς, ότι η έξοδος από τον κόσμο έπαψε να είναι θάνατος.

Ωστόσο, η παίδευση στο Ευαγγέλιο δεν σήμανε την κατάργηση του ποιητή: οι Καππαδόκες Πατέρες τίμησαν όσο λίγοι τον Όμηρο, και αναφέρονταν με θαυμασμό στο έργο του συνιστώντας τη μελέτη του: «φαρμακεύει [ιατρεύει] τας ψυχάς Όμηρος εν ταις λύπαις», γράφει ο Γρηγόριος ο Θεολόγος .

Κανείς δεν δίνει τόσον έκτυπη τη διαφορά των ιδιοπροσωπιών των εθνών, όσον η ποίηση που τα γέννησε. Διαβάστε έστω ένα μέρος του έπους των Νιμπελούνγκεν, ή ένα μόνο μέρος του έπους του Ρολάνδου, και θα δείτε με ενάργεια τις διαφορές ανάμεσα στον Έλληνα, τον Γερμανό και τον Φράγκο.

Στην αρχαία Αίγυπτο, το Ισραήλ και την Κίνα δεν υπήρξαν έπη με κεντρικό πρόσωπο έναν ήρωα, η συμπεριφορά και οι αξίες του οποίου να αποτελούν χαρακτηριστικά ή ιδεώδη του έθνους. Το ίδιο κενό βλέπουμε και στην βεδική γραμματεία.

Ο Όμηρος είναι ο πρώτος ποιητής που ύμνησε έναν ήρωα, ένα πρόσωπο, τα ψυχικά και πνευματικά χαρακτηριστικά του οποίου λειτουργούν ως η άσβεστη εστία γύρω από την οποία συγκεντρώνεται ένας λαός και μετατρέπεται σε κοινότητα, θαυμάζοντάς τα.

Από αυτό το αίσθημα κοινού θαυμασμού προς το αρχέτυπο πρόσωπο, πλάθεται η εθνική συνείδηση. Έτσι, ο ποιητής γίνεται γενάρχης του έθνους του. Πρώτος τέτοιος ποιητής υπήρξεν ο Όμηρος. Από αυτόν κι έπειτα, το έπος του ηρωικού προσώπου απλώθηκε σε όλα τα ευρωπαϊκά έθνη.

Στην Οδύσσεια, γραμμένη μετά την Ιλιάδα, ο Όμηρος ενισχύει τα θεμέλια της εθνικής συνείδησης: ο ήρωας τώρα πιά δεν είναι μόνο γενναίος, αλλά και σοφός. Κι ακόμη κάτι ουσιώδες: την ψυχή του οιακίζει ο νόστος της οικογένειας και πατρικής γης. Οι μάρτυρες του χριστιανισμού επιβλήθηκαν στην κοινή συνείδηση ως οι ήρωες της πίστης, κι έδωσαν ένα ακόμη στοιχείο κοινού και απόλυτου σεβασμού: τον άγιο. Ο άγιος, ο σοφός και ο ήρωας, έγιναν οι τρεις θεμέλιοι λίθοι του ευρωπαϊκού πνεύματος , όπως βλέπουμε τόσο στο βυζαντινό έπος Ηρακλειάδα όσο και στο φράγκικο έπος του Ρολάνδου.

Ωστόσο, η κοινότητα του ευρωπαϊκού πνεύματος δεν αίρει τις εθνικές διαφορές. Ο Έλληνας ήρωας κινείται ζητώντας την ευλογία του θεού και το κοινό αγαθό, το όφελος της πατρίδας. Αντίθετα, ο Ζίγκφριντ έχει ως αφετηρία του την ίδια του την αξία, άσχετη με τους θεούς. Ο Γερμανός ήρωας αρκεί στον εαυτό του. Ο Έλληνας ήρωας πρέπει νάχει όχι μόνο σθένος και ικανότητα, αλλά επίσης ευγένεια και σοφία διαφορετικά πάσχει. Ο Γερμανός αρκείται στο να έχει ισχυρό εγώ, και η ισχύς αυτή ορίζει την καθαρότητα των κριτηρίων.

Το έπος των Λατίνων, έργο του Βιργιλίου, γνωρίζουμε ότι έχει ως πρότυπο το ομηρικό, και το γεγονός πιστοποιεί ότι ρωμαϊκός πολιτισμός χωρίς το ελληνικό πνεύμα δεν νοείται.

Το έπος των Φράγκων, το έπος δηλαδή του Ρολάνδου, είναι επηρεασμένο καθοριστικά από το ελληνικό πνεύμα, όπως προσελήφθη από τους Λατίνους και το Βυζάντιο. Ο Ρολάνδος θυσιάζεται για το έθνος, τη χριστιανοσύνη και τον βασιλιά. Είναι ολοφάνερη η επίδραση του χριστιανικού κοσμοειδώλου στο έπος αυτό. Το φράγκικο έπος κρατά πάρα πολλά στοιχεία της ομηρικής αξιολογίας, αλλά επίσης του βυζαντινού κόσμου. Το πιό χαρακτηριστικό: ο αντίπαλος του Ρολάνδου είναι πλέον το Ισλάμ. Το έπος ορίζει τον κόσμο του, τον κόσμο της Ευρώπης, ως «χριστιανοσύνη».

Προηγούμενη σελίδα