Ἀριθμ. πρωτ. 2323/ΕΞ. /2000
Ἐν Ἀθήναις τῇ 22ᾳ Νοεμβρίου 2000

ΕΙΔΙΚΗ ΣΕΙΡΑ Β'
-
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Ε Γ Κ Υ Κ Λ Ι Ο Σ ὑπ' ἀριθμ. ΣΤ'

Πρός
Τούς Εὐλαβεστάτους Ἐφημερίους
τῶν Ἱ.Ναῶν τῆς καθ' ἡμᾶς Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς

Ἐνταῦθα


Θέμα: Ἀρχιερατική τελετουργία

Ἀγαπητοί Ἀδελφοί καί Πατέρες,

Ἀρκετές φορές, ὁσάκις χοροστατῶ ἤ λειτουργῶ στούς Ἱ. Ναούς τῆς Ἁγιωτάτης Ἀρχιεπισκοπῆς μας, μοῦ δίδεται ἡ εὐκαιρία νά διαπιστώσω βασικές ἐλλείψεις πού ἔχετε ὁρισμένοι ἀπό σᾶς στόν τελετουργικό τομέα. Γιά τήν κάλυψη τῆς ἐλλείψεως αὐτῆς συνέγραψα τήν "Τάξιν τοῦ Μεγάλου καί Πανηγυρικοῦ Ἑσπερινοῦ καί τοῦ Ὄρθρου τῶν Κυριακῶν χοροστατοῦντος Ἀρχιερέως καί τῆς Θ. Λειτουργίας τῶν Κυριακῶν ἱερουργοῦντος Ἀρχιερέως" (ἔκδοση Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς, 2000) καί σᾶς ἐπαναλαμβάνω καί τώρα πάλιν ὅτι πρέπει νά τήν προμηθευθῆτε καί σεῖς, καί οἱ διάκονοι καί οἱ ἱεροψάλτες, ὥστε νά ἐπικρατήσει μιά τελετουργική εὐταξία στά καθ` ἡμᾶς. Παρά ταῦτα διαπιστώνω ὅτι καί μετά τήν κυκλοφόρηση τῆς "Τάξεως....." αὐτῆς σέ ἀρκετές περιπτώσεις τά πράγματα δέν διωρθώθησαν. Ἔτσι ἐπανέρχομαι μέ τήν Ἐγκύκλιόν μου αὐτή γιά νά σᾶς ὑπενθυμίσω πάλι βασικά πράγματα πού πρέπει νά γνωρίζετε ὅταν πρόκειται Ἀρχιερεύς νά ἔλθει στήν ἐκκλησία σας εἴτε γιά νά χοροστατήσει (σέ Ἑσπερινό), εἴτε γιά νά λειτουργήσει.

1. Κατ` ἀρχήν θά πρέπει νά φροντίσετε νά προμηθευθῆτε κεριά ἀπό καθαρό κερί γιά τά δικηροτρίκηρα. Συνήθως ὁ Ἀρχιδιάκονος παίρνει μαζί του τέτοια κεριά ἀπό τήν Ἱ. Ἀρχιεπισκοπή, ὁσάκις πρόκειται νά ἱερουργήσω ἐγώ. Ὅμως καλόν εἶναι νά ὑπάρχουν καί στό Ναό σας κατάλληλα μεγάλων διαστάσεων καθαρά κεριά, πού νά μή στάζουν, οὔτε νά σπάζουν. Τέτοια κεριά πρέπει νά χρησιμοποιεῖτε καί στήν Ἁγ. Τράπεζα.
   
   
2. Ἐπίσης ἀπαραίτητα εἶναι δύο στρογγυλά τεμάχια ὑφάσματος πού τοποθετοῦνται ἐπάνω στήν Ἁγ. Τράπεζα γιά τά δικηροτρίκηρα καί ἄλλο ἕνα στίς διαστάσεις τοῦ Εὐαγγελίου, πού χρησιμοποιεῖται κατά τόν Τρισάγιο ὕμνο.
   
   
3. Πρό τῆς ἀφίξεως τοῦ Ἀρχιερέως θά πρέπει νά ἐλέγξετε ἄν ὁ Ἱεροψάλτης ἤ ὁ Ἀναγνώστης γνωρίζουν πῶς θά ἀπαγγείλουν τό "Κέλευσον.....". Λεπτομερής περιγραφή τόσο γιά τόν Ἑσπερινό, ὅσο καί γιά τόν Ὄρθρο ὑπάρχει στήν "Τάξιν...." (σελ. 10-18 καί 35).
   
   
4. Τηλεοπτικά κανάλια δέν θά ὑπάρχουν στό Σωλέα, ἀλλά μόνο στόν γυναικωνίτη. Ἀπό ἐκεῖ δέν ἐνοχλοῦν. Φροντίσατε ἐγκαίρως νά τακτοποιηθοῦν ἐκεῖ διά νά ἀποφεύγεται καί ἡ ταλαιπωρία των καί ἡ ἐνόχληση τῶν πιστῶν.
   
   
5. Κατά τήν ἄφιξη τοῦ Ἀρχιερέως, οἱ ἱερεῖς καί διάκονοι τόν ἀναμένουν στά προπύλαια, τόν ὑποδέχονται,τῶν κωδώνων κρουομένων, τόν ἐνδύουν τόν μανδύαν καί ὁ πρῶτος τῇ τάξει τοῦ ἐγχειρίζει τήν πατερίτσα. Σ` αὐτόν ὁ Ἀρχιερεύς παραδίδει τήν ράβδον του.
   
   
6. Οἱ ἱεροψάλτες κανονίζουν νά διαβάζουν τό Συναξάριο τῆς ἡμέρας κατά τήν στιγμή τῆς εἰσόδου τοῦ Ἀρχιερέως στό Ναό τό πρωί. Στόν Ἑσπερινόν δέν λέγουν τίποτε.
   
   
7. Κατά τήν εἴσοδον τοῦ Ἀρχιερέως τοῦ προσφέρονται ἐντός δίσκου ἀπό ἕνα παιδί τοῦ Ἱεροῦ δύο κεριά γιά νά τά ἀνάψει στό μανουάλι καί νά προσκυνήσει τήν ἱ. εἰκόνα.
   
   
8. Τό "Εἰς πολλά ἔτη......" λέγεται ὑπό τοῦ δεξιοῦ χοροῦ μόλις ὁ Ἀρχιερεύς φθάσας στόν Σωλέα ἄρχεται τῆς εὐλογίας. Ὄχι καθ` ὅν χρόνον κινεῖται ἀπό τῆς εἰσόδου τοῦ Ναοῦ πρός τόν Σωλέα. Ἐάν ὑπάρχουν πολλοί ἱερεῖς διά νά λάβουν "Καιρόν", τό "Εἰς πολλά ἔτη......" ἐπαναλαμβάνει καί ὁ ἀριστερός χορός.
   
   
9. Μετά τήν εὐλογίαν τοῦ λαοῦ ἀπό τόν Σωλέα, ὁ Ἀρχιερεύς ἀνέρχεται στό Θρόνο καί ἀκολουθεῖ ἡ λήψη "Καιροῦ" ὑπό τῶν ἱερέων καί διακόνων πού πρόκειται νά ἱερουργήσουν. Ἐδῶ γίνεται ἀταξία. Τό ὀρθόν εἶναι ὅτι προσέρχονται ἀνά δύο, ἕνας ἱερεύς (ὁ πρῶτος τῇ τάξει) καί ἕνας διάκονος (ὁ πρῶτος) στά ἀριστερά του. Ταυτοχρόνως κάνουν μετάνοια καί μέ τήν σειρά του πρῶτα ὁ ἱερεύς ἀσπάζεται τήν χεῖρα τοῦ Ἀρχιερέως καί ἐπιστρέφει στή θέση του, χωρίς νά ἀποχωρεῖ. Ἀκολουθεῖ ὁ διάκονος πού κάνει τό ἴδιο καί ἐπιστρέφει στή θέση του. Καί οἱ δύο μαζί πάλιν κάνουν μία μετάνοια, σχῆμα καί ἀπέρχονται. Ἡ ἴδια τάξη ἀκολουθεῖται ἀπό ὅλους τούς ἑπομένους.
   
   
10. Μετά τή λήψη τοῦ "Καιροῦ" ἐνδύονται οἱ ἱερεῖς καί διάκονοι. Ποτέ πρίν ἀπό αὐτήν. Πάντως στόν Ἑσπερινόν ὁ πρῶτος τῶν ἱερέων εὐθύς ὡς πάρει "Καιρόν" εἰσέρχεται στό Ἅγιο Βῆμα καί ἀμέσως περιβάλλεται ἐπιτραχήλιον καί λέγει "Εὐλογητός......" χωρίς χρονοτριβήν.
    
    
11. Πρό τῶν Αἴνων (τό πρωί) καί πρό τῶν Κεκραγαρίων (στόν Ἑσπερινό) λέγεται τό "Κέλευσον......" ὑπό δύο δομεστίχων. Λεπτομέρειες ἀναγράφονται στήν "Τάξιν.....". Σημειωτέον ὅτι ὁ Ἀρχιερεύς δίδει τήν εὐλογίαν του (δηλ. κελεύει) στόν δεξιό ἱεροψάλτη, ὁ ὁποῖος ποιεῖ σχῆμα, ἀποδεχόμενος τήν εὐλογία. Πολλοί ἱεροψάλτες δέν ἔχουν τόν νοῦν τους στό σημεῖο αὐτό καί δέν ἀνταποκρίνονται ὅπως πρέπει στή χειρονομία αὐτή τοῦ Ἀρχιερέως.
    
    
12. Κατά τήν λήψη "Καιροῦ" ἀπό τόν Ἀρχιερέα κλείνει ἡ Ὡραία Πύλη, ἡ ὁποία ἀνοίγεται στό "Καί νῦν.....Τῆς εὐσπλαχνίας...." ἀπό τόν πίσω ἀπό αὐτήν ἱστάμενο διακριτικά ἱερέα, πού προσέχει ὥστε νά τήν ἀνοίξει στήν κατάλληλη στιγμή. Ὅταν πρόκειται νά συλλειτουργήσουν πλείονες Ἀρχιερεῖς, ἡ θύρα δέν κλείεται.
    
    
13. Μέ τήν εἴσοδο τοῦ Ἀρχιερέως στό Ἅγιο Βῆμα ἀρχίζει ἡ διαδικασία τῆς ἐνδύσεώς του. Τά ἄμφιά του εἶναι ἀπό πρίν ἁπλωμένα στήν Ἁγ. Τράπεζα. Δύο διάκονοι ἑκατέρωθεν τόν βοηθοῦν νά ἐνδυθῆ, ἀπαγγέλλοντες τούς στίχους ὁ δεξιά ἱστάμενος, καί τό "πάντοτε νῦν καί ἀεί..." ὁ ἀριστερά.
    
    
14. Ἡ ὥρα τῆς Προσκομιδῆς γιά τόν Ἀρχιερέα εἶναι στό "Χερουβικό". Ὁ πρῶτος ἱερεύς ἔχει ἑτοιμάσει τίς μερίδες κλπ. χωρίς νά μνημονεύσει ὀνόματα, πλήν ἐκείνου τοῦ Ἀρχιερέως. Περί τῆς Προθέσεως προβλέπει τά δέοντα ἡ προηγούμενη Ἐγκύκλιός μου. Πρίν ἀπό τήν Προσκομιδή ὁ Ἀρχιερεύς νίπτει τά χέρια του κατενώπιον τοῦ λαοῦ. Τό χερνιβόξεστον εἶναι ἀπαραίτητο σέ κάθε ἐκκλησία. Πρέπει νά εἶναι εὐπρεπές καί καθαρό.
    
    
15. Ψαλλομένης τῆς Δοξολογίας, ὁ Ἀρχιερεύς ἵσταται ἐνδεδυμένος πρό τῆς Ἁγ. Τραπέζης γιά τήν ἀπόλυση τοῦ Ὄρθρου, οἱ δέ ἱερεῖς τήν κυκλώνουν κατά τά πρεσβεῖα των. Καί ἐδῶ ἐπικρατεῖ ἀταξία. Ὁ καθένας κάθεται ὅπου θέλει. Δέν εἶναι ἔτσι. Καθένας ἔχει τή θέση του εἴτε κατά τά πρεσβεῖα, εἴτε κατά τό ὀφφίκιο πού ἔχει, ὅταν συλλειτουργοῦν πολλοί ἤ παρεδρεύουν στό Θυσιαστήριο. Οἱ διάκονοι λέγουν τήν Ἐκτενῆ καί τά Πληρωτικά.
    
    
16. Κατά τήν Δοξολογία ὁ Ἀρχιδιάκονος θυμιατίζει ἐντός τοῦ Βήματος καί ἀπό την Ὡραία Πύλη. Πρόκειται γιά τό θυμίαμα πρίν ἀπό τήν ἔναρξη τῆς Θ. Λειτουργίας.
    
    
17. Περί τό τέλος τῆς Δοξολογίας, ὅταν ἔχει τελειώσει ἡ ἀπόλυση, γίνεται ἡ ἔξοδος πρός τό Θρόνο. Προηγοῦνται οἱ διάκονοι καί ἐκ τῶν ἱερέων οἱ τελευταῖοι κατά τήν τάξη καί ἕπονται οἱ ἀνώτεροί των. Ἕπονται οἱ δύο διάκονοι πού συνοδεύουν τόν Ἀρχιερέα καί ὁ ἴδιος. Ἐξερχόμενοι οἱ ἱερεῖς καί διάκονοι παρατάσσονται κατά τήν σειράν τους ἑκατέρωθεν τοῦ Θρόνου. Ἐκεῖ λαμβάνουν καί πάλιν εὐλογίαν ἐν ὄψει τῆς Θ. Λειτουργίας, προσερχόμενοι κατά σειράν καί ἀσπαζόμενοι ἀσκεπεῖς τό χέρι τοῦ Ἀρχιερέως, εἰς τό "Καιρός τοῦ ποιῆσαι.....". Ἐπιστρέφει ἕκαστος στήν οἰκεία θέση. Λεγομένου τοῦ "Σήμερον σωτηρία......" ὁ πρῶτος τῶν ἱερέων καί ὁ πρῶτος τῶν διακόνων ἔρχονται πρό τοῦ Θρόνου καί ποιοῦν σχῆμα, ἀπερχόμενοι ὁ μέν στό Ἅγιο Βῆμα, ὁ δέ πρό τῆς Ὡραίας Πύλης καί πρός τά ἀριστερά της ἀπό ὅπου θά ἐκφωνήσει τά Εἰρηνικά. Μετά καί τήν ἐκφώνησιν, ἀμφότεροι, ἱερεύς καί διάκονος, στρεφόμενοι ποιοῦν σχῆμα πρό τοῦ Ἀρχιερέως, καί ὁ διάκονος ἐπιστρέφει εἰς τήν θέσιν του παρά τόν θρόνον.
    
    
18. Ψαλλομένου τοῦ δευτέρου Ἀντιφώνου ὁ δεύτερος ἱερεύς καί ὁ β´ διάκονος ποιοῦν ταυτοχρόνως σχῆμα καί ἀπέρχονται ὁ μέν στό Ἅγιο Βῆμα, ὁ δέ πρό τῆς Ὡραίας Πύλης.
    
    
19. Ψαλλομένου τοῦ τρίτου Ἀντιφώνου οἱ ἐναπομείναντες ἱερεῖς καί διάκονοι ποιήσαντες σχῆμα ἀνά δύο ἀπέρχονται στό Ἅγ. Βῆμα καί εἷς διάκονος παραμένει πρό τῆς Ὡραίας Πύλης.
    
    
20. Κατά τήν Εἴσοδον ὁ μέν κρατῶν τό Ἱ. Εὐαγγέλιον διάκονος τό προσάγει πρός τόν εἰς τό μέσον τοῦ Σωλέα ἱστάμενον Ἀρχιερέα λέγων "Εὐλόγησον Δέσποτα τήν Ἁγίαν Εἴσοδον", οἱ δέ ἱερεῖς παρατάσσονται ἑκατέρωθεν αὐτοῦ κατά τήν τάξιν. Τό Εἰσοδικόν ψάλλεται κατά βάσιν ὑπό τοῦ Ἀρχιερέως, ἀλλά συμψάλλουν καί οἱ ἱερεῖς.
    
    
21. Στό Ἅγιο Βῆμα εἰσέρχεται πρῶτος ὁ Ἀρχιερεύς παραδίδων τά δικηροτρίκηρα στούς διακόνους καί τόν ἀκολουθοῦν οἱ ἱερεῖς καταλαμβάνοντες γύρω ἀπό τήν Ἁγ. Τράπεζα τίς θέσεις των.
    
    
22. Ὅλοι μαζί ψάλλουν τό Ἀπολυτίκιον καί τό Κοντάκιον, προεξάρχοντος τοῦ Ἀρχιερέως, ὁ ὁποῖος θυμιᾶ ἐντός καί ἐκτός τοῦ Βήματος. Τό θυμίαμα δέον νά ρίπτει εἰς τό θυμιατόν ὁ Ἀρχιερεύς. Τό αὐτό πράττει καί ὁ ἱερεύς ὅταν λειτουργεῖ.
    
    
23. Ὅλοι μαζί ἐπίσης ψάλλουν τόν Τρισάγιον Ὕμνον, ἐνῷ τό τοῦ "Βήματος" λέγουν οἱ γνωρίζοντες. Ἄλλως καλεῖται ἐγκαίρως ἕνας τῶν ἱεροψαλτῶν.
    
    
24. Ἐν ὄψει τοῦ "Κύριε, Κύριε........." δύο διάκονοι ἤ δύο ἀναγνῶστες λαμβάνουν τά δικηροτρίκηρα καί ἐξέρχονται στόν Σωλέα. Τά παραδίδουν στόν ἐξερχόμενον Ἀρχιερέα, ὁ ὁποῖος, μέ τάξιν, ὅταν ὁλοκληρώσει καί τό τρίτον "Κύριε, Κύριε.......", τά παραδίδει πάλιν στούς δύο αὐτούς. Ἐάν τά κεριά ἔχουν καεῖ, ἐπιβάλλεται ἡ ἀντικατάστασίς των μέ ἄλλα.
    
    
25. Ἀκολούθως ὁ Ἀρχιεπίσκοπος μεταβαίνει στό Σύνθρονον πίσω ἀπό τήν Ἁγ. Τράπεζαν καί ἑκατέρωθεν αὐτοῦ λαμβάνουν τίς θέσεις των οἱ ἱερεῖς. Ἀπό ἐκεῖ λέγονται τά "Κύριε σῶσον....." καί ἡ Φήμη, τήν ὁποίαν ἐπαναλαμβάνει ὁ δεξιός χορός.
    
    
26. Τόν "Ἀπόστολον" ἀπαγγέλλει στόν Σωλέα ὁ Ἀναγνώστης μέ μέτωπον πρός τόν λαόν, παραλαβών αὐτόν ἀπό τά χέρια τοῦ Ἀρχιερέως. Στόν ἴδιον τόν παραδίδει μετά τό πέρας τῆς ἐμμελοῦς ἀπαγγελίας. Συνιστᾶται στούς ἱεροψάλτες νά ἀπαγγέλλουν ἐμμελῶς τό Ἀποστολικό κείμενο, μέ νόημα καί μέ τήρηση τῶν σημείων στίξεως, γιά νά κατανοοῦν οἱ πιστοί τήν ἔννοια.
    
    
27. Τό Εὐαγγέλιον λέγει ὁ διάκονος ἀπό τοῦ Ἄμβωνος. Τό παραλαμβάνει ἀπό τόν Ἀρχιερέα, καί τό ἀπαγγέλλει καί αὐτός χωρίς λάθη καί χωρίς ἐξεζητημένες μουσικές γραμμές. Μετά τό πέρας ὁ μέν Ἀρχιερεύς εὐλογεῖ τόν εὐαγγελιστήν μέ τό "Εἰρήνη σοι τῷ εὐαγγελιζομένῳ", ὁ δέ εὐαγγελιστής ποιεῖ σχῆμα καί κατέρχεται τοῦ Ἄμβωνος, εἰσοδεύει μέ τό Εὐαγγέλιον τόν Ναόν καί φθάσας πρό τῆς Ὡραίας Πύλης προσφέρει τοῦτο πρός τόν Ἀρχιερέα κατά τρόπον ὥστε ἡ εἰκών τῆς Ἀναστάσεως (ἄν εἶναι ἡμέρα Κυριακή) νά εἶναι ἐστραμμένη πρός τόν λαόν.
    
    
28. Ἕπονται τά Κατηχούμενα καί οἱ αἰτήσεις τῶν Πιστῶν. Τίποτε ἀπό αὐτά δέν πρέπει νά παραλείπεται.
    
    
29. Μετά τό "Οὐδείς ἄξιος........" ὁ Ἀρχιερεύς λέγει χῦμα τό "Οἱ τά Χερουβείμ......" καί ὁ α´ διάκονος τό τέλος "Ταῖς ἀγγελικαῖς.......". Τοῦτο ἐπαναλαμβάνουν οἱ β´ καί γ´ ἱερεῖς, καθώς καί ἀντιστοίχως τό τέλος οἱ β´ καί γ´ διάκονοι.
    
    
30. Πρό τῆς συγχωρήσεως ὁ Ἀρχιερεύς νίπτει τάς χεῖρας ἐνώπιον τοῦ λαοῦ καί ἀπέρχεται εἰς τήν ἁγίαν Πρόθεσιν.
    
    
31. Κατά τήν Μ. Εἴσοδον οἱ ἱερεῖς κρατοῦν τά σύμβολα τοῦ πάθους δηλ. Σταυρόν ἤ λόγχην.
    
    
32. Ὁ ἀσπασμός μεταξύ τοῦ Ἀρχιερέως καί τῶν ἱερέων εἰς τό "Ἀγαπήσωμεν ἀλλήλους......." πολλάκις εἶναι παρωδία ἀσπασμοῦ. Πρόκειται δηλ. γιά μία μηχανική κίνηση ἀσπασμοῦ τῶν ὤμων ἑκατέρωθεν, ἐνῶ ὁ ἀσπασμός προϋποθέτει συνάντησιν τῶν δύο προσώπων, φίλημα εἰς τίς παρειές τρεῖς φορές, καί εὐλαβικόν ἀμοιβαῖον χειροφίλημα. Εὐλαβής εἶναι καί ἡ συνήθεια νά ἀσπάζονται οἱ ἱερεῖς τό ἐγκόλπιον τοῦ Ἀρχιερέως. Μέ τήν ἰδίαν τάξιν ἀπονέμουν τόν ἀσπασμόν καί μεταξύ των οἱ ἱερεῖς ἐντός τοῦ Βήματος καί οἱ διάκονοι εἰς τόν Σωλέα.
    
    
33. Τίς ἐκφωνήσεις κατανέμει μεταξύ τῶν συλλειτουργῶν ὁ Ἀρχιερεύς μέ κίνησιν τῆς εὐλογούσης δεξιᾶς χειρός του. Πρός τοῦτο ἐπιβάλλεται οἱ συλλειτουργοί νά ἔχουν τήν προσοχήν των εἰς τόν προεξάρχοντα Ἀρχιερέα, ὥστε νά ἀντιλαμβάνονται ἐγκαίρως τήν χειρονομίαν του.
    
    
34. Μετά τό "Ἐξαιρέτως....." ὁ Ἀρχιερεύς ἀφοῦ μέ τό θυμιατόν θυμιάσει τούς συλλειτουργούς του, παραδίδει τοῦτο εἰς τόν Ἀρχιδιάκονον, ὁ ὁποῖος θυμιᾶ τρίς τόν Ἀρχιερέα εὐλογοῦντα αὐτόν, καί μεταβαίνει πίσω ἀπό τήν Ἁγ. Τράπεζαν μνημονεύων τῶν ὀνομάτων κεκοιμημένων. Τό αὐτό πράττουν καί ὁ Ἀρχιερεύς καί οἱ συλλειτουργοῦντες ἱερεῖς.
    
    
35. Λειτουργοῦντος τοῦ Ἀρχιεπισκόπου ἀπαγγέλλονται τά Δίπτυχα ὑπό τοῦ Ἀρχιδιακόνου ἀπό τῆς Ὡραίας Πύλης.
    
    
36. Μετά τό "Τά ἅγια τοῖς ἁγίοις" κλείεται ἡ Ὡραία Πύλη. Δέν κλείεται κατά τήν περίοδον τοῦ Πεντηκοσταρίου.
    
    
37. Οἱ ἱερεῖς καί οἱ διάκονοι προσερχόμενοι εἰς τήν Θ. Μετάληψιν λέγουν χαμηλοφώνως τά οἰκεῖα λόγια καί τό ὄνομά των εὐκρινῶς, ὥστε νά τό ἐπαναλάβει ὁ Ἀρχιερεύς. Μετά τήν Μετάληψιν τοῦ ἁγίου αἵματος ἅπαξ, οἱ κοινωνήσαντες ἀσπάζονται τό Ἅγιον Ποτήριον καί τήν χεῖρα τοῦ Ἀρχιερέως.
    
    
38. Τήν εὐχαριστήριον εὐχήν ἀπαγγέλλει ὁ Ἀρχιερεύς χαμηλοφώνως εἰς ἐπήκοον τῶν συλλειτουργῶν, οἱ ὁποῖοι δέν πρέπει νά ἀπομακρύνονται τῆς Ἁγ. Τραπέζης πρίν ὁλοκληρωθῆ ἡ διαδικασία τῆς Θ. Κοινωνίας.
    
    
39. Τήν Θ. Κοινωνίαν δίδει εἰς τούς πιστούς ὁ Ἀρχιερεύς. Κοινωνοῦν ὅλοι οἱ προσερχόμενοι ἀπό τῆς Ὡραίας Πύλης, χωρίς νά παραπέμπονται εἰς τίς πλαϊνές θύρες. Ὁ τρόπος τῆς Μεταλήψεως πρέπει νά διδάσκεται ἀπό τόν ἱερέα εἰς τούς ἐνορίτας του. Πολλοί δέν γνωρίζουν πῶς νά προσέλθουν.
    
    
40. Μετά τήν Ἀπόλυσιν, ὁ Ἀρχιερεύς διανέμει ἀπό τῆς Ὡραίας Πύλης τό ἀντίδωρον. Οἱ πιστοί προσέρχονται μέ εὐπρέπειαν ἀπό τίς πλαϊνές θύρες καί ἐξέρχονται ἀπό τήν κεντρικήν. Τό ἀντίδωρον πρέπει νά κόπτεται εἰς μεγάλο σχῆμα καί ὄχι πολύ μικρόν. Κατ` ἐξαίρεσιν τό ἀντίδωρον προσφέρεται ἀπό τό παγκάρι. Πρέπει οἱ πιστοί νά συνηθίσουν νά τό λαμβάνουν διά χειρός τοῦ λειτουργοῦ καί ὡς εὐλογίαν . Πρός τοῦτο ἐπιβάλλεται νά διδαχθοῦν τήν σημασίαν του.

Ἀγαπητοί μου,

Σᾶς ἔγραψα ὅ,τι εἶναι χρήσιμο καί πρέπει νά τηρεῖται κατά τήν Ἀρχιερατικήν Θ. Λειτουργίαν. Τά ἔγραψα ἀπό ἐνδιαφέρον καί ὄχι ἀπό ματαιότητα. Ἡ τάξις στήν Ἐκκλησία εἶναι μέρος τῆς Θ. Λατρείας. Ὅσοι δέν τήν γνωρίζουν καλόν εἶναι νά παραδεχθοῦν τήν ἔλλειψίν των καί νά τήν μάθουν. Καί ὅσοι τήν γνωρίζουν ἀλλοιῶς, παρακαλῶ νά συμμορφωθοῦν μέ αὐτά πού γράφω, ὥστε νά ὑπάρχει κατά τό δυνατόν ὁμοιομορφία καί εὐταξία.

Μέ πατρικήν ἐν Χριστῷ ἀγάπην

Ο ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ