Προηγούμενη σελίδα



ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΑΝΑΝΕΩΣΗ

ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ


Πρωτοπρεσβύτερος ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Β.ΤΖΕΡΠΟΣ


1.Ἀπό τήν πρώτη στιγμή τῆς ἀνάρρησής του στόν ἀρχιεπισκοπικό θρόνο τῆς Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας τῶν Ἀθηνῶν ὁ Μακαριώτατος Ἀρχιεπίσκοπος καί Πρόεδρος τῆς Ἱερᾶς Συνόδου κύριος Χριστόδουλος, μέ μιά σειρά ἐνεργειῶν του, ἔθεσε ἐπισήμως τό θέμα τῆς λειτουργικῆς ἀνανέωσης στό χῶρο τῆς Ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας. Ἰδιαίτερα ἡ ἔκδοση τῆς ὑπ' ἀριθμ. 9/2292/16-10-1998 Ἀρχιεπισκοπικῆς Ἐγκυκλίου Περί Λειτουργικῆς Ἀνανεώσεως καί ἡ συγκρότηση τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως 1 θά πρέπει νά χαιρετισθοῦν ὡς ἱστορικές πρωτοβουλίες, πού ἄνοιξαν τό δρόμο γιά μιά συντονισμένη καί σέ βάθος μελέτη ὅλων τῶν λειτουργικῶν προβλημάτων πού ἀπασχολοῦν τήν Ἐκκλησία μας σήμερα. Στό ἴδιο πλαίσιο θά πρέπει νά ἐνταχθεῖ καί ἡ μέ εὐθύνη τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως σύγκληση τοῦ Βου Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων ( Βόλος 22-25/10/2000), πού εἶχε ὡς γενικό θέμα προβληματισμοῦ Τό αἴτημα τῆς λειτουργικῆς ἀνανεώσεως στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία σήμερα.

Οἱ ποικίλες ἀντιδράσεις, τίς ὁποῖες προκάλεσε, ὅπως ἦταν ἀναμενόμενο, ὅλη αὐτή ἡ πρωτοβουλία κατέστησαν ἐμφανῆ τή δυσκολία μιᾶς ἀκριβοῦς θεολογικῆς ὁριοθετήσεως τοῦ ὅρου Λειτουργική ἀνανέωση καί ὅσων αὐτή ἐπάγεται γιά τή λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας σήμερα. Διότι παρά τήν ἀποδοχή τήν ὁποία γνωρίζει γενικά ἡ πρωτοβουλία αὐτή δέν ἀπολείπουν καί οἱ φωνές τῆς ἀρνητικῆς κριτικῆς. Ἔτσι ἀπό διάφορες κατευθύνσεις ἐπισημαίνεται κυρίως ὅτι ἡ ἀρξάμενη αὐτή διαδικασία ἀποτελεῖ μιά ἐπικίνδυνη γιά τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἀπομίμηση τῆς λεγόμενης λειτουργικῆς κινήσεως, πού παρατηρήθηκε τά τελευταῖα χρόνια στό χῶρο τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας 2. Στήν ἔνσταση αὐτή εὔκολα μπορεῖ νά ἀντιταχθεῖ ἡ ἱστορική διαπίστωση ὅτι "ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ζοῦσε ἀπό αἰώνων τήν ἀγωνία τῆς ἀνανεώσεως τῆς λατρείας της, πολύ πρίν γίνουν στή Δύση συνειδητά τά προβλήματα καί τά αἰτήματα προσαρμογῆς καί ἐκσυγχρονισμοῦ, πού ἔθεσε ἡ λειτουργική κίνηση τοῦ αἰῶνα μας καί πού ἀπετέλεσαν ἀντικείμενα μελέτης καί πρωτοβουλιῶν ἀνανεώσεως πού ἀπασχόλησαν τήν Βατικάνεια Σύνοδο" 3. Ὅπως δέ ὁμολογοῦν οἱ ἴδιοι οἱ πρωτοπόροι τῆς κινήσεως αὐτῆς ἡ Δύση ἦταν ἐκείνη πού μαθήτευσε στό σχολεῖο τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς 4 γιά νά ἐπανεύρει ἁπλᾶ καί αὐτονότητα γιά τούς Ὀρθοδόξους πράγματα, ὅπως ἡ λειτουργική χρήση τῶν ἐθνικῶν γλωσσῶν, ἡ ἐνεργός συμμετοχή τοῦ λαοῦ κατά τήν τέλεση τῆς Θείας Λατρείας, ἡ ἐκκλησιολογική θεώρηση τῶν ἱερῶν μυστηρίων κ.λπ 5 . Γι' αὐτό καί εἶχε δίκαιο ὁ ἀείμνηστος π. Ἀλέξανδρος Σμέμμαν ὅταν ἔγραφε ὅτι ἡ μέ ἐπιτυχία ἐπιχειρηθεῖσα αὐτή λειτουργική μεταρρύθμιση ἀπετέλεσε οὐσιαστικά μιά ὀρθόδοξη κίνηση σέ ἕνα μή ὀρθόδοξο χῶρο 6 .

Παρά ταῦτα εἶναι γεγονός ἀναντίλεκτο ὅτι μιά λειτουργική μεταρρύθμιση τοῦ τύπου καί εὔρους πού ἐπιχείρησε ἡ Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία εἶναι ἀδύνατη, ἀνωφελής καί ἐπικίνδυνη γιά τήν Ὀρθόδοξη Ἀνατολή. Ὅπως εὔστοχα παρατηρήθηκε "ἀσυνήθιστες ριζικές προτάσεις διατυπούμενες ἀπό ἀνήσυχους θεολόγους, πού ἀγνοοῦν τήν ἐσωτερική συνέχεια καί ἀδιάσπαστη ἑνότητα μεταξύ τῆς μυστικῆς κεφαλῆς - τοῦ Χριστοῦ καί τοῦ σώματός του θά ἀποτελοῦσαν βαρύτατο ψυχολογικό λάθος, πού γιά τήν ἐκκλησιαστική πραγματικότητα θά σήμαινε κάτι χειρότερο : εἰσαγωγή αἵρεσης πού ὁδηγεῖ στό σχῖσμα. Οἱ ἀλλαγές εἶναι ἡ πιό εὐαίσθητη ἐπιχείρηση στό χῶρο τῆς Λατρείας" 7 . Διότι ἡ Θεία Λατρεία ἀποτελεῖ κατά τήν ὀρθόδοξη ἀντίληψη "συλλογικό καί ἀνώνυμο ἔργο σύνολης τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας... ἔκφραση καί βίωση τῆς πίστεως καί τοῦ δόγματος ...ὅπως καί τῆς ἑνότητος τοῦ σώματος τῆς μιᾶς Ἐκκλησίας... Γι' αὐτό καί δέν εἶναι εὔκολο νά διακρίνουμε μεταξύ τῆς ἐσώτερης οὐσίας καί τῆς ἐξωτερικῆς μορφῆς τῆς Θείας Λατρείας, διότι ἡ μία ἐκφράζεται μέ τήν ἄλλη καί οἱ δύο μαζύ ἔχουν διαποτίσει βαθειά τίς καρδιές, τίς συνειδήσεις καί τή θρησκευτική ζωή τῶν πιστῶν...Τελούμενη διαμέσου τῶν αἰώνων καί μεταδιδόμενη μέ πιστότητα ἀπό γενεά σέ γενεά ἡ Θεία Λατρεία ἔχει καθαγιασθεῖ τόσο, ὥστε νά τιμᾶται ὅπως ἡ ἴδια ἡ θρησκεία» 8 .

Ὡστόσο ἡ διαυγής αὐτή ὀρθόδοξη περί Θείας Λατρείας ἀντίληψη δέν θά πρέπει νά μᾶς ὁδηγήσει στό ἀντίθετο ἄκρο, σ' ἕναν, δηλαδή, αὐτάρεσκο ἐξωραἵσμό τῶν λειτουργικῶν μας πραγμάτων, ἐθελοτυφλώντας μπροστά στά προβλήματα πού οἱ αἰῶνες ἔχουν ἐπισωρεύσει στό χῶρο τῆς Λατρείας καί τῆς δικῆς μας Ἐκκλησίας. Μιά τέτοια ἀντίληψη εἶναι ἐξίσου ἐπικίνδυνη 9, διότι ἔρχεται σέ πλήρη ἀντίθεση μέ τήν ἐγγενῆ καί ἱστορικά ἐπιμαρτυρούμενη ἰδιότητα τῆς Θείας Λατρείας νά ἐξελίσσεται ἀέναα καί νά προσαρμόζεται φιλάνθρωπα πρός τίς συνθῆκες τῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων κάθε ἐποχῆς. Ἡ Θεία Λατρεία εἶναι δῶρο τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Θεοῦ στόν ἄνθρωπο γιά τή διευκόλυνση τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας του. Ἐπειδή δέ φέρει ἀπό τή φύση της τή σφραγίδα τῆς ἱστορίας γι' αὐτό καί ὁρισμένα ἐξωτερικά της στοιχεῖα παλαιοῦνται ὅπως τά ἐνδύματα καί ἔχουν ἀνάγκη ἀνανέωσης 10. Ὁ ἴδιος ὁ Κύριος χαρακτηρίζει τό εὐαγγελικό κήρυγμα οἶνον νέον. Γι' αὐτό καί οὐδείς ἐπιβάλλει ἐπίβλημα ράκους ἀγνάφου ἐπί ἱματίῳ παλαιῷ· αἴρει γάρ τό πλήρωμα αὐτοῦ ἀπό τοῦ ἱματίου καί χεῖρον σχῖσμα γίνεται· οὐδέ βάλλουσιν οἶνον νέον εἰς ἀσκούς παλαιούς· εἰ δέ μήγε, ρήγνυνται οἱ ἀσκοί, καί ὁ οἶνος ἐκχεῖται, καί οἱ ἀσκοί ἀπολοῦνται· ἀλλά βάλλουσιν οἶνον νέον εἰς ἀσκούς καινούς, καί ἀμφότεροι συντηροῦνται ( Ματθ. 9,17).

2. Ἡ μορφή τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας λατρείας, ὅπως τήν γνωρίζουμε σήμερα, ἀποτελεῖ τήν τελευταία φάση μιᾶς μακροχρόνιας ἐξελικτικῆς διαδικασίας, ἡ ὁποία σταθεροποιεῖται κατά τόν 15ο αἰ., γεγονός πού συμπίπτει χρονικά μέ τήν ἔναρξη τῆς σκοτεινῆς περιόδου τῆς Τουρκοκρατίας γιά ὅλους τούς ὀρθόδοξους λαούς τῆς Βαλκανικῆς. Ἡ ὑπό τόν ἀλλόθρησκο δέ δυνάστη αἰχμαλωσία τῆς βασιλίδας τῶν πόλεων ἐστέρησε σέ μεγάλο βαθμό ἀπό τή Μεγάλη Ἐκκλησία τή δυνατότητα νά παρεμβαίνει δημιουργικά στή διοργάνωση τῆς λειτουργικῆς καί γενικά τῆς πνευματικῆς ζωῆς τῶν λαῶν αὐτῶν πού ἦσαν ὑπό τήν πνευματική της δικαιοδοσία. Ἡ δυσχερής αὐτή ἱστορική συγκυρία σέ συνδυασμό καί μέ ἄλλους παράγοντες πού λειτούργησαν κατά τήν περίοδο αὐτή ἐπηρέασαν καθοριστικά τήν περαιτέρω ἐξέλιξη τῆς Θείας Λατρείας μέχρι τίς ἡμέρες μας. Ἔτσι ἡ ὀργάνωση γιά περισσότερο ἀπό τετρακόσια χρόνια ὄχι μόνο τῆς θρησκευτικῆς, ἀλλά καί τῆς κοινωνικῆς ζωῆς τῶν ὑποδούλων γύρω ἀπό τά μοναστήρια εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τήν ὁριστική ἐπιβολή τοῦ μοναχικοῦ Τυπικοῦ σέ βάρος τοῦ Ἀσματικοῦ 11. Τά δεδομένα δέ τοῦ μοναχικοῦ βίου σέ συνδυασμό μέ τήν προσαρμογή τῆς Θείας Λατρείας στούς ρυθμούς τῆς ζωῆς τῶν ἀγροτικῶν κοινωνιῶν 12 προσδιόρισαν σέ πολύ μεγάλο βαθμό τή μορφή καί τούς ὅρους γενικά τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας λατρείας, ὅπως τήν γνωρίζουμε ὡς σήμερα. Ἀκόμη ἡ κατά τήν περίοδο αὐτή ἐφεύρεση τῆς Τυπογραφίας καί ἡ οὐσιαστικά ἀνεξέλεγτη ἀπό τή διοίκηση τῆς Ἐκκλησίας ἔντυπη ἔκδοση τῶν λειτουργικῶν βιβλίων συνετέλεσε στή γενίκευση μιᾶς συγκεκριμένης μορφῆς λατρείας, πού σίγουρα δέν ἦταν ἡ ἀντιπροσωπευτικώτερη τῆς παράδοσης 13 . Ἀλλά καί στή συνέχεια ἡ μετά τήν ἀποτίναξη τοῦ ὀθωμανικοῦ ζυγοῦ διοικητική πολυδιάσπαση τοῦ ὀρθοδόξου κόσμου σέ ἐπιμέρους ἐθνικές Ἐκκλησίες καί γλωσσικές ἑνότητες (ἑλληνόφωνη καί σλαβόφωνη ὀρθοδοξία) εὐνόησε τήν αὐτόνομη πορεία τῶν τοπικῶν αὐτῶν Ἐκκλησιῶν καί ἐδυσχέρανε τήν μεταξύ τους συνεργασία κατά τήν ἀντιμετώπιση τῶν ἀναφυουμένων λειτουργικῶν προβλημάτων. Στά ἀνωτέρω ἐάν προστεθοῦν ἀκόμη τά ἐκ τοῦ ἀθεϊστικοῦ κουμμουνισμοῦ δεινά, ὅπου αὐτός ἐπεκράτησε, καί οἱ ἀπό τήν ἐξέλιξη τῶν ἐθνικῶν γλωσσῶν προκύπτουσες γιά τίς νεώτερες γενιές δυσκολίες κατανόησης τῆς παραδοσιακῆς λειτουργικῆς γλώσσας (κλασσικά ἑλληνικά-σλαβονικά), ἔχουμε ἕνα πανόραμα τῆς φύσεως τῶν πολλῶν καί συνθέτων λειτουργικῶν προβλημάτων πού ἀντιμετωπίζει ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας σήμερα.

Παρά τίς ἐνυπάρχουσες δυσκολίες ἡ ὕπαρξη τῶν προβλημάτων αὐτῶν καί ἡ παρατηρούμενη καθόλη αὐτή τήν περίοδο δυσλειτουργία τοῦ θεσμοῦ τῆς ἐκκλησιαστικῆς λατρείας, πού ἀπό τή φύση του καλεῖται νά εἶναι λειτουργικός (λειτουργία =ἔργο τοῦ λαοῦ), δέν ἄφησαν ἀδιάφορη τήν διοικοῦσα καί ποιμαίνουσα Ἐκκλησία. Στοιχώντας στό παράδειγμα μεγάλων ἐκκλησιαστικῶν ἡγετῶν τῶν παλαιοτέρων γενεῶν, διαπρεπεῖς ἄνδρες τῆς περιόδου αὐτῆς, τούς ὁποίους ἀναγνωρίζουμε καί τιμοῦμε ὡς πρωτοπόρους τῆς λειτουργικῆς ἀνανεώσεως τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας 14 , προσπάθησαν μέ τό ἔργο τους νά παρέμβουν ἐξισορροπιτικά μεταξύ τῆς παραδεδομένης ἐκκλησιαστικῆς λατρείας καί τῶν πνευματικῶν ἀναγκῶν τῶν νεωτέρων γενεῶν. Ἔτσι τό λειτουργικό ἔργο τοῦ ἁγίου Συμεών Θεσσαλονίκης, ἰδιαίτερα δέ τά ἑρμηνευτικά του ὑπομνήματα στίς ἱερές ἀκολουθίες, πού μεταφράστηκαν ὄχι μόνο στά Νέα Ἑλληνικά, ἀλλά καί στίς ἐθνικές γλῶσσες τῶν ἄλλων ὀρθοδόξων λαῶν, ἀπετέλεσαν σταθερό σημεῖο ἀναφορᾶς τῆς λειτουργικῆς ζωῆς τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας καθόλη τήν περίοδο αὐτή 15. Ἡ λεγόμενη φιλοκαλική ἀναγέννηση (κίνημα τῶν κολυβάδων) εἶχε μεταξύ ἄλλων καί βαθύτατους λειτουργικούς προβληματισμούς, ὅπως τήν ἀναβίωση τῆς συχνῆς καί ἐμπροϋπόθετης Θείας Κοινωνίας, τήν ἀνάγκη ἀποκάθαρσης καί ὑπομνηματισμοῦ τῶν λειτουργικῶν βιβλίων 16 κ.ἄ. Τό κολοσσιαῖο ἑρμηνευτικό ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου στά ὑμνογραφικά κείμενα τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν παραμένει ὡς σήμερα μοναδικό καί ἀναντικατάστατο καί ἀναμένει τούς συνεχιστές του 17 . Ἡ πρωτοβουλία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου γιά τήν ἐπιμελημένη ἔκδοση τῶν λειτουργικῶν βιβλίων 18 καί μάλιστα τοῦ Τυπικοῦ κατά τήν Τάξιν τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας 19 ὄχι μόνο ἐπέβαλε τάξη στήν ἐπικρατοῦσα κατά τήν περίοδο αὐτή τελετουργική ἀναρχία 20 , ἀλλά καί ἄνοιξε τό δρόμο γιά τήν ἐπίσημη ἐκκλησιαστική υἱοθέτηση ἑνός ἐνοριακοῦ Τυπικοῦ, προσαρμοσμένου στίς ἀνάγκες τῶν κατά κόσμον Ἐκκλησιῶν. Ἡ ὑπό τῶν διαφόρων ἱεραποστολικῶν ὀργανώσεων συστηματική καλλιέργεια τοῦ λειτουργικοῦ κηρύγματος 21 ἀνέδειξε τήν ἀναγκαιότητα τῆς ἐνεργοῦ καί συνειδητῆς συμμετοχῆς τοῦ λαοῦ στή Θεία Λατρεία. Ἀπό δέ τή συμβολή τῆς ἀκαδημαϊκῆς θεολογίας στήν ἀντιμετώπιση τῶν λειτουργικῶν μας προβλημάτων ἀξίζει νά ἀναφέρουμε ἀντιπροσωπευτικά τό μνημειῶδες ἔργο τοῦ ἀειμνήστου καθηγητοῦ Π. Τρεμπέλα γιά τήν κριτική ἔκδοση τῶν Τριῶν Λειτουργιῶν 22 καί τοῦ Μικροῦ Εὐχολογίου 23 , πού παραμένει ὡς σήμερα οὐσιαστικά ἀναξιοποίητο.

3. Ἡ προηγηθεῖσα ἱστορική ἀναφορά θεωρούμενη μέσα ἀπό τόν σημερινό τρόπο διοργάνωσης καί διοίκησης τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, δακτυλοδεικτεῖ τήν ἐπείγουσα ἀνάγκη εἰδικῆς ἐνασχόλησης τῶν ἐπιμέρους τοπικῶν Ἐκλησιῶν μέ τά προβλήματα τῆς Θείας Λατρείας καί πάντοτε μέσα στό πνεῦμα τῆς διατοπικῆς συνοχῆς τῆς Καθολικῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, τῆς διαχρονικῆς συνέχειας τῆς παράδοσής της καί τῆς ἑνότητας τοῦ τεράστιου αὐτοῦ πνευματικοῦ χρονο-χώρου 24. Διότι τά λειτουργικά προβλήματα καί ἡ ἀναγκαιότητα ἀνανέωσης τῆς λειτουργικῆς ζωῆς ἐξαρτῶνται σέ μεγάλο βαθμό "ἀπό τίς ἰδιαίτερες συνθῆκες καί τήν κατάσταση τῆς λατρείας κάθε ἐπιμέρους τοπικῆς Ἐκκλησίας. Ἄλλα προβλήματα ἔχουν οἱ ἀστικές καί ἄλλα οἱ ἀγροτικές, ποιμενικές καί οἱ βιομηχανικές περιοχές. Ἄλλα οἱ μοναχικές ἀδελφότητες, καί ἄλλα οἱ κοσμικές ἐνορίες. Ἄλλα οἱ συμπαγεῖς ὀρθόδοξοι πληθυσμοί καί ἄλλα οἱ κοινότητες τῆς διασπορᾶς καί ἄλλα οἱ ἐκκλησίες πού παροικοῦν σέ τόπους ὅπου συντριπτικά ὑπερέχουν ἄλλα θρησκεύματα. Ἄλλα λειτουργικά προβλήματα ἔχουν οἱ βόρειοι λαοί, ἄλλα οἱ λαοί τῆς Μεσογείου, τῆς Ἀφρικῆς, τῶν Ἰνδιῶν, τῆς ἐγγύς Ἀνατολῆς, τῆς Ἀμερικῆς, τῆς Κορέας" 25 . Μέ τήν ἔννοια αὐτή κανοναρχεῖται καί γιά τήν Ἑλλαδική Ἐκκλησία μιά θεωρητική καί πρακτική δεοντολογία, ἡ ὁποία θά πρέπει νά ἀποβλέψει μέ ἐπιμονή καί συνέπεια σέ σταθερούς στόχους, καθορισμένους μέ σύνεση καί μελετημένους μετ' ἐπιστήμης 26 . Ὡς τέτοιοι δέ στόχοι θά μποροῦσαν κατά προτεραιότητα νά εἶναι οἱ ἑξῆς :

α)Σέ θεολογικό -ἀκαδημαϊκό ἐπίπεδο:

1)Θεολογική θεμελίωση καί ὁριοθέτηση τοῦ ἔργου τῆς ἀνανέωσης τῆς λατρείας καί τῆς προσαρμογῆς της στίς ἀνάγκες τοῦ σύγχρονου κόσμου.2) Καταγραφή καί ἀξιοποίηση τοῦ ἔργου πού ἔχει ἤδη γίνει ἀπό ἕλληνες καί ξένους ἐρευνητές στό χῶρο τῶν λειτουργικῶν σπουδῶν. 3)Συνεργασία καί συντονισμός τῶν Ὀρθοδόξων Θεολογικῶν Σχολῶν καί τῶν ἄλλων συναφῶν ἐρευνητικῶν κέντρων στήν περαιτέρω μελέτη τῶν σημερινῶν λειτουργικῶν προβλημάτων τῆς Ὀρθοδόξου Λατρείας ἐν ὄψει μάλιστα καί τῆς μελλούσης νά συνέλθει Μεγάλης Συνόδου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας 27 .4) Περαιτέρω καλλιέργεια τῶν λειτουργικῶν σπουδῶν μέ τήν ἀνάπτυξη τῆς διδασκαλίας τῆς λειτουργικῆς θεολογίας στίς Θεολογικές καί Ἐκκλησιαστικές Σχολές, τήν ἔκδοση ἑνός εἰδικοῦ ἐπιστημονικοῦ περιοδικοῦ γιά τήν προώθηση τῆς λειτουργικῆς ἔρευνας, τήν διοργάνωση ἐπιστημονικῶν λειτουργικῶν συνεδρίων 28 κ.λπ.

β) Σέ θεσμικό - διοικητικό ἐπίπεδο:

1)Προγραμματισμένη ἔκδοση συνοδικῶν ἐγκυκλίων γιά τήν ἐμπέδωση τῆς λειτουργικῆς εὐταξίας καί τῆς ἑνότητας στήν λειτουργική πράξη στό χῶρο τῆς Ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας 29 . 2) Ἐπιμελημένη ἔκδοση τῶν ἐπισήμων λειτουργικῶν βιβλίων 30 . 3) Ἔκδοση Λειτουργικῶν Ἀνθολογίων μέ βάση ἐπεξειργασμένα κριτήρια (Πρωτότυπο κείμενο-νεοελληνική μετάφραση, εἰσαγωγές, σχόλια, πρόβλεψη γιά τή συμμετοχή τοῦ λαοῦ κ.λπ.) γιά λαϊκή χρήση. 4) Ἔμφαση στή λειτουργική μόρφωση τῶν ὑποψηφίων ἱερέων (ἀναλυτικά προγράμματα ἐκκλησιαστικῶν σχολῶν, διδακτικά ἐγχειρίδια κ.λπ.) καί τή συνεχῆ λειτουργική ἐπιμόρφωση τῶν ἱερέων (διοργάνωση ἐπιμορφωτικῶν σεμιναρίων, λειτουργία προτύπων ἀπό ἄποψη λειτουργική ἐνοριῶν, ὑποδειγματική τέλεση ἀκολουθιῶν κ.λπ. 5) Σέ συνεργασία μέ τίς Θεολογικές Σχολές ἵδρυση ἑνός Λειτουργικοῦ Ἰνστιτούτου κατά τό πρότυπο τοῦ Ἱδρύματος Βυζαντινῆς Μουσικολογίας.

γ) Σέ κατηχητικό - ποιμαντικό ἐπίπεδο.

1) Ἀξιοποίηση τῆς κατηχητικῆς διαδικασίας σέ ὅλες τίς βαθμίδες γιά τήν μύηση τῶν παιδιῶν καί τῶν ἐφήβων στή λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας( καλλιέργεια τῆς Παιδικῆς Λατρείας 31, ὑπομνηματισμένες ἐκδόσεις ἱερῶν ἀκολουθιῶν κ.λπ.. 2) Συστηματική καλλιέργεια τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς τοῦ λαοῦ μέ τήν προώθηση τοῦ λειτουργικοῦ κηρύγματος (προφορικοῦ, γραπτοῦ, ἠλεκτρονικοῦ) 32 . 3)Κατηχητική ἀξιοποίηση τῶν εὐκαιριῶν πού προσφέρει ἡ τέλεση τῶν ἱερῶν μυστηρίων καί τῶν ἄλλων ἁγιαστικῶν τελετῶν 4) Καλλιέργεια τῆς Ποιμαντικῆς τῶν Μυστηρίων μέ τήν διοργάνωση προτύπων ἐνοριακῶν λειτουργικῶν ἀκολουθιῶν ( ὁμαδικῶν βαπτίσεων εἰδικά ἐνηλίκων - γάμων μέ Θεία Λειτουργία κ.λπ. 5) Καλλιέργεια τῆς συμψαλμωδίας καί γενικά τῆς ἐνεργοῦ καί συνειδητῆς συμμετοχῆς τοῦ λαοῦ στή Θεία Λατρεία 33 .

Ἀπό τίς ἀνωτέρω προτάσεις, ἄν ἐξαιρέσει κανείς αὐτές πού ἀπό τή φύση τους ἀπαιτοῦν θεσμικές παρεμβάσεις ἤ τήν τελική ἀναγωγή τους στήν μέλλουσα νά συνέλθει Μεγάλη Σύνοδο τῶν Ὀρθοδόξων, οἱ ὑπόλοιπες εἶναι κυρίως φύσεως ποιμαντικῆς 34 καί μποροῦν νά ἀντιμετωπισθοῦν σέ τοπική βάση μέ τή λειτουργική ἀγωγή τοῦ κλήρου καί τοῦ λαοῦ. Διότι αὐτό στό ὁποῖο κυρίως πάσχει σήμερα ἡ λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι ὁ τυπικισμός καί ἡ ἐθιμική τέλεση τῶν λειτουργικῶν ἀκολουθιῶν, πού δέν ἀφήνουν νά φανεῖ τό ἐσώτερο σωτηριολογικό νόημα τῶν ἱερῶς τελουμένων. Ἄν δέ τά συμπτώματα αὐτῆς τῆς λειτουργικῆς ὑπανάπτυξης παρατηροῦνται κυρίως στό χῶρο τῆς σύγχρονης ἐνορίας, γι' αὐτό δέν εὐθύνεται οὔτε ἡ παραδεδομένη λατρεία, οὔτε κάποια ἐγγενής ἀδυναμία τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου στήν κατανόηση τῶν τῆς λατρείας 35. Ἡ αἰτία θά πρέπει νά ἀναζητηθεῖ κυρίως στό γεγονός ὅτι διακόπηκε σέ μεγάλο βαθμό ἡ μυσταγωγική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, αὐτή ἡ διδακτική-κατηχητική διαδικασία τῆς λειτουργικῆς μόρφωσης καί ἀγωγῆς τῶν πιστῶν, πού γεφυρώνει τό χάσμα μεταξύ παραδεδομένης λατρείας καί ἐξέλιξης τῆς ζωῆς, καί σέ τελική ἀνάλυση ἀποτελεῖ μιά διαχρονική παιδεία τῶν πιστῶν στό μυστήριο τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας.Αὐτό μέ σύγχρονους ὅρους σημαίνει ὄχι ἐκκοσμίκευση τῆς λατρείας, ἀλλ' ἐν Χριστῷ ἀναγέννηση τῆς ζωῆς τοῦ καθενός ἀνθρώπου καί ἐνορχήστρωσή της στό μυστήριο τῆς παγκόσμιας δοξολογίας τοῦ ἐν Τριάδι Θεοῦ. Γι' αὐτό καί ἡ ἐπιλογή τῶν λύσεων πού θά προκριθοῦν γιά τήν ἀντιμετώπιση τῶν προβλημάτων αὐτῶν δέν θά πρέπει νά ἀφεθεῖ στά χέρια μόνο κάποιων εἰδικῶν 36 . Ἀλλά τόν τελικό λόγο θά πρέπει νά ἔχει πάντοτε ἡ ποιμαίνουσα Ἐκκλησία, ἡ ὁποία καί μόνη, ὡς ἐκφραστής τῆς κοινῆς συνειδήσεως τοῦ χριστεπωνύμου πληρώματος, μπορεῖ νά προσδιορίσει μέ ἀκρίβεια τόν δείκτη διαθλάσεως 37 τῶν προβλημάτων αὐτῶν μέσα στήν ὁλότητα τοῦ σύγχρονου ἐκκλησιαστικοῦ μας βίου. Ἡ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας μας δέν ἀναπτύσσεται σέ κάποιο ἀεροστεγῆ χῶρο, ἀπομονωμένο ἀπό τίς ἄλλες πλευρές τῆς ζωῆς. Κοντά στήν ἀπειλή τῶν αἱρέσεων, τῶν ἀνατολικῶν μυστηριακῶν θρησκειῶν, τῶν καταστροφικῶν λατρειῶν καί τοῦ νεοπαγανισμοῦ, προστίθενται σήμερα καί ἄλλοι ἀρνητικοί παράγοντες ὅπως ἡ ἐκκοσμίκευση, ὁ ἐκχυδαϊσμός τῆς γλώσσας, τά κατευθυνόμενα μέσα μαζικῆς ἐνημέρωσης, ἡ παγκοσμιοποίηση καί γενικά ἡ ἀποϊεροποίηση τῆς ζωῆς πού διαμορφώνουν καθημερινά τόν κόσμο μέσα στόν ὁποῖο ζοῦμε. Ἡ Θεία Λατρεία εἶναι τό πιό δοκιμασμένο καί ἀποτελεσματικό ἱεραποστολικό ὅπλο πού ἔχει στή διάθεσή της σήμερα ἡ Ὀρθοδοξη Ἐκκλησία μας. Ἄς προσέξουμε μήπως, στήν προσπάθειά μας νά τό ἐκσυγχρονίσουμε, τό ἀποδυναμώσουμε.


Υποσημειώσεις

1. Βλ. ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΟΣΤ(1999)12, σελ. 270-272. ΦΕΚ 236, τ. 1,8-11-1999. Κατά τόν κανονισμό τῆς Ἐπιτροπῆς ( Κανονισμός 139/1999, ἄρθρο 2) "Σκοπός τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως εἶναι ἡ ἐπί τῇ βάσει τῆς λειτουργικῆς παραδόσεως καί τῶν συγχρόνων πνευματικῶν ἀναγκῶν τῆς Ἐκκλησίας μελέτη καί προώθησις τῶν κατά περίπτωσιν ληπτέων μέτρων, ἅτινα θά συντελέσουν εἰς τήν ἐν πνεύματι καί ἀληθείᾳ ( Ἰωάν. 4,24) τέλεσιν τῆς Θείας Λατρείας καί εἰς τήν συνειδητήν εἰς αὐτήν συμμετοχήν τῶν πιστῶν σήμερον".

2. Γιά τή λειτουργική κίνηση τῆς Δύσεως βλ. γενικά: ROUSSEAU O., Histoire du mouvement liturgique, Paris 1945. ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ Π., Ἡ ρωμαϊκή λειτουργική κίνησις καί ἡ πρᾶξις τῆς Ἀνατολῆς. Ἡ συμμετοχή τοῦ λαοῦ ἐν τῇ λατρείᾳ καί ἡ ἐκφώνησις τῶν εὐχῶν τῆς λειτουργίας. Ἀθῆναι 1949. ΦΡΑΓΚΟΣ Κ., Σχέδιον Ὀρθοδόξου λειτουργικῆς κινήσεως καί λειτουργικῆς ἀγωγῆς τῶν παίδων συνταχθέν κατόπιν περιγραφῆς καί κριτικῆς ἐπεξεργασίας τῶν ἐν τῇ γαλλοφώνῳ περιοχῆ τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας παρατηρηθέντων ἀντιστοίχων φαινομένων... Ἐναίσιμος ἐπί διδακτορίᾳ διατριβή, ὑποβληθεῖσα εἰς τήν Θεολογικήν Σχολήν τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ἐν Ἀθήναις 1961. ΣΜΕΜΑΝ ΑΛ., Ἡ λειτουργική ἀναγέννηση καί ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Ἐκδόσεις Σηματωρός, Λάρνακα 1989. ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΙΣ Ε., ( Πρωτοπρεσβύτερος), Ἡ παρά τοῖς Ρωμαιοκαθολικοῖς τελεσιουργία τῶν μυστηρίων τοῦ Βαπτίσματος, τοῦ Χρίσματος καί τῆς Θείας Εὐχαριστίας μετά τήν Β' Σύνοδον τοῦ Βατικανοῦ ἐξ ἐπόψεως Ὀρθοδόξου. Διατριβή ἐπί διδακτορίᾳ. Ἐν Ἀθήναις 1979. ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΕΥ., Ἡ λειτουργική κίνησις τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν καί τῶν Προτεσταντῶν. Θεολογία ΝΣΤ (1985)Α, σελ. 161-173.

3. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ἡ λειτουργική ἀνανέωση στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Δυνατότητες καί ἐμπόδια. ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ 21(1989), σελ. 326.

4. BEAUDUIN L, L’ Occident a l’ école de l’ Orient. IRENIKON 1.

5. ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΙΣ , μν. ἔργ., σελ. 43 .

6. Ἡ Ἐκκλησία προσευχομένη. Εἰσαγωγή στή λειτουργική θεολογία.( Ἀπόδοση ἀπό τά Ἀγγλικά π. Δημήτριος Τζέρπος). Ἐκδόσεις " Ἀκρίτας", Ἀθῆναι 1991, σελ.17. Πρβλ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ἡ λειτουργική ἀνανέωση, σελ. 333

7. TIMIADIS EMILIANOS, For a renewed and renewing liturgy. Topics for liturgical renewal. ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ 21(1989), σελ.312.

8. BRANIŞTE Ε., Le cult orthodoxe devant le mond contemporain.Opinions d’ un théologien orthodoxe rumain, Societas Liturgica. Documents for liturgical Research and Renewal 18,1970, σελ. 3. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ Ι., Σύγχρονα λειτουργικά προβλήματα, ΕΚΚΛΗΣΙΑ 1992, σελ. 609 : Ἡ λειτουργική παράδοση εἶναι ἀπαύγασμα τῆς ὅλης ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας, καρπός τῆς ἐν ἁγίῳ Πνεύματι λατρευτικῆς ἐμπειρίας της, καί αὐτή" συνέχει πάντα" κατά τήν διεξαγωγή της κατά μίμηση τῆς οὐρανίου τάξεως καί πολιτείας. "Ἐν τῆ Ἐκκλησίᾳ μιμουμένῃ τόν οὐρανόν, τάξιν δεῖ εἶναι θείαν καί πολιτεύεσθαι, κατά τούς λόγους τοῦ Συμεών Θεσσαλονίκης ( Τάξις.Διάλογος, κεφ. 365). Διαφορετική τοποθέτηση στούς λειτουργικούς προβληματισμούς ὁδηγεῖ στή διάλυση τῆς λατρείας κατά τό πάθημα τῶν προτεσταντικῶν Ἐκκλησιῶν".

9. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ἡ λειτουργική ἀνανέωση, σελ. 329: Ἡ θεληματική ἄγνοια τῶν προβλημάτων αὐτῶν καί ἡ ὀχύρωση σέ μιά ἀπομονωτική στατική τακτική ἐν ὀνόματι τῆς δῆθεν παραδόσεως μπορεῖ νά ἔχει ἄμεσες συνέπειες στήν συγκράτηση τοῦ ὀρθοδόξου ποιμνίου σέ περιοχές μάλιστα συμβιώσεως μέ θρησκεῖες, ἐκκλησίες ἤ ὁμολογίες πού φανερά ἤ μέ λανθάνοντα τρόπο ἀσκοῦν προσηλυτισμό εἰς βάρος τῶν ὀρθοδόξων.Δεύτερο· ὅπως καί ἄν ἔχει τό πρᾶγμα, σήμερα εἶναι ἀναντίρρητο γεγονός ὅτι στή Δύση τέθηκαν καί κατά τόν α· ἤ β· τρόπο, καλῶς ἤ ἐσφαλμένα, ἀντιμετωπίστηκαν, μελετήθηκαν ἤ καί δόθηκαν λύσεις σέ πολλά λειτουργικά προβλήματα. Ἡ μελέτη καί ἡ πεῖρα πού ἀποκτήθηκε ἤδη στόν τομέα αὐτό δέν εἶναι φρόνιμο νά ἀγνοηθοῦν. Τρίτο· ἡ κατ' ἀντιπαράθεση καλλόπιστη τοποθέτηση ὁρισμένων θεμάτων συντελεῖ στήν καλλίτερη κατανόηση καί συνειδητοποίηση τῶν προβλημάτων, χωρίς νά ὑπάρχει ἀνάγκη ἀναλύσεων καί διεξοδικῶν περιγραφῶν.

10. ΘΕΟΔΩΡΟΥ EΥ., Τό σταθερό καί τό μεταβλητό στήν Ὀρθόδοξη λατρεία. Ἀνάτυπον ἐκ τοῦ περιοδικοῦ "Θεολογία" Ο (1999) Α, σελ. 54 : Τά προβαλλόμενα ἀπό καιροῦ εἰς καιρόν αἰτήματα περί ἀναθεωρήσεως καί ἀνανεώσεως μερικῶν λειτουργικῶν κειμένων καί πτυχῶν τῆς λατρείας- ἐφ' ὅσον δέν εἶναι προϊόν ὑποκειμενικῆς αὐθαιρεσίας καί ἀθεμελιώτου προοδευτικῆς διαθέσεως, ἀλλά διατυπώνονται μέ γνήσια ἐκκλησιολογικά κριτήρια καί ἀποβλέπουν στήν οἰκοδομή τῆς Ἐκκλησίας ὡς μυστικοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ-βρίσκουν ἀναμφιβόλως ἐρείσματα στήν μακραίωνα παράδοσιν τῆς λειτουργικῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία πάντοτε, παραπλεύρως πρός τό σταθερόν ἐπιτρέπει τό μεταβλητόν.

11. ΜΠΑΛΑΓΙΩΡΓΟΣ Δ, Ἡ ψαλτική παράδοση τῶν ἀκολουθιῶν τοῦ βυζαντινοῦ κοσμικοῦ Τυπικοῦ. Διατριβή ἐπί διδακτορίᾳ ( πολυγραφημένο κείμενο), Ἀθήνα 1998, σελ. 83 ἑξ.

12. Κλασσικό παράδειγμα ἡ προσαρμογή τοῦ χρόνου τέλεσης τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν πρός τό ὡράριο ἐργασίας τῶν ἀγροτικῶν κοινωνιῶν. Βλ. σχετικά ΚΑΛΥΒΟΠΟΥΛΟΣ Α., Χρόνος τελέσεως τῆς Θείας λειτουργίας. Ἀνάλεκτα Βλατάδων (37), Πατριαρχικόν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν. Θεσσαλονίκη 1982, σελ 184-186.

13. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ Ι., Λειτουργική Α, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 73-74. Γιά τό θέμα τῆς διόρθωσης τῶν λειτουργικῶν βιβλίων τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας βλ. ἰδιαίτερα: MEYENDORF P. Russia, Ritual and Reform. The liturgical Reforms of Nikon in the 17th century. St Vladimirs Seminary Press, CrestWood, NY 10707-1699,1991.

14. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ἡ λειτουργική ἀνανέωση, σελ. 328.

15. Γιά τόν Ἅγιο Συμεών Θεσσαλονίκης καί τό λειτουργικό του ἔργο βλ. ἰδιαίτερα ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ Ι., Τό λειτουργικόν ἔργον Συμεών τοῦ Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1965. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ( ΓΙΕΒΤΙΤΣ), Ὁ ἅγιος Συμεών Θεσσαλονίκης ὡς ἑρμηνευτής ἱερῶν ἀκολουθιῶν. Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 66 (1983), σελ. 215-241. ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Πρακτικά Λειτουργικοῦ Σννεδρίου εἰς τιμήν καί μνήμην τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Συμεῶνος Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης τοῦ θαυματουργοῦ ( 15-9 -81), Θεσσαλονίκη 1983.

16. ΡΑΝΤΟΒΙΤΣ ΑΜΦΙΛΟΧΙΟΣ ( Ἀρχιμανδρίτης), Ἡ φιλοκαλική ἀναγέννηση τόν 18ο καί 19ο αἰ. καί οἱ πνευματικοί καρποί της, Ἵδρυμα Γουλανδρῆ-Χόρν, Ἀθῆναι 1984, σελ. 20 ἑξ. ΚΟΣΜΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΤΗΡΙΟΣ ( Διάκονος), Ἡ λειτουργική ἀνανέωση κατά τόν ἅγιο Ἀθανάσιο τόν Πάριο. ( Διπλωματική ἐργασία εἰδίκευσης-πολυγραφημένο κείμενο), Ἀθήνα 2000,σελ. 117-118.

17. Γιά τό λειτουργικό ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου βλ ἰδιαίτερα ΚΑΡΑΊΣΑΡΙΔΗΣ Κ.( Πρωτοπρεσβύτερος), Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καί τό λειτουργικό του ἔργο. Ἀκρίτας, Ἀθῆναι 1998.

18. Πρός τοῦτο συνέστησε τό 1932 εἰδική ἐπιτροπή ἡ ὁποία μεταξύ τῶν φροντίδων της περιέλαβε « ἀφ' ἑνός μέν τήν ἀπαλλαγήν τυχόν μελετωμένης νεωτέρας ἐκδόσεως τῶν λειτουργικῶν βιβλίων ὑπό τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας ἀπό τῶν παρεισφρησάντων ἐν προηγουμέναις ἐκδόσεσιν τυπογραφικῶν σφαλμάτων ἤ ἄλλων τινων κηρῶν ἀλλοιουσῶν τήν ἔννοιαν τοῦ κειμένου, ὥστε ν' ἀποδειχθῇ αὕτη ἐν τῷ σημείῳ τούτῳ ἐπιμελεστέρα πάσης ἄλλης προγενεστέρας, ἀφ' ἑτέρου δέ τήν ἐπιμελῆ ἔρευναν τῶν χειρογράφων κωδίκων πρός κριτικήν ἔκδοσιν...” Βλ. ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ Π., Αἱ τρεῖς λειτουργίαι κατά τούς ἐν Ἀθήναις κώδικας ,Ο ΣΩΤΗΡ, Ἀθῆναι 1982.,σελ. γ-δ. Μέ τή διόρθωση τῶν λειτουργικῶν βιβλίων ἀσχολήθηκε παλαιότερα ὁ Κουτλουμουσιανός μοναχός Βαρθολομαῖος ὁ Ἴμβριος, γιά τό ἔργο τοῦ ὁποίου βλ. ἰδιαίτερα ΜΗΝΑΙΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ, Ἐκδοσις Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθῆναι 1959, σελ. ιγ-κ. .

19. Πρός τοῦτο συστήθηκαν δύο ἀλλεπάλληλες πατριαρχικές ἐπιτροπές οἱ ὁποῖες ἀσχολήθηκαν μέ τήν "εὐληπτοτέραν διατύπωσιν τῃς ὕλης, τήν ἀναπλήρωσιν τῶν ἐλλειπόντων, τήν τήρησιν τῆς συμμετρίας εἰς πάσας τάς ἑορτάς, ὥστε νά μή μένωσι χάσματα, τά ὁποῖα νά παρέχωσιν δισταγμούς εἰς τούς ἱεροψάλτας, καί ἐν τέλει μετά μεγαλυτέρας εὐκολίας διά τήν ἀνεύρεσιν τῆς τυπικῆς τάξεως κατά τάς διαφόρους περιπτώσεις. Βλ. ΤΥΠΙΚΟΝ ΤΗΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ...ὑπό τοῦ πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιολάκη, Ἐκδόσεις Σαλίβερος, Ἀθῆναι, σελ. στ.

20. Ἀνάλογη μέριμνα ἐπέδειξε ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία καί γιά τούς ἐκκλησιαστικούς μουσικούς χορούς, πρός διόρθωση τῶν ὁποίων εἰδική Μουσική Ἐπιτροπή ὥρισε ὅτι ἀπαιτοῦνται τά ἑξῆς: 1)Ἐκλογή ἱεροψαλτῶν συμφωνούντων πρός ἀλλήλους κατά τε τήν ποιότητα τῆς φωνῆς καί τήν τέχνην· 2)ἐκλογή ἰσοκρατῶν καί κανοναρχῶν, τουλάχιστον τριῶν ἑκατέρωθεν, γυμναζομένων δίς ἤ τρίς καθ' ἑβδομάδα· 3) ὁρισμός τῶν ψαλτέων μαθημάτων καί γύμνασις ἐπ' αὐτῶν· 4) σύστασις τοῦ σεμνοῦ καί ἱεροπρεποῦς εἰς πάντα τά μέλη τοῦ χοροῦ, ἀποφυγή δέ τοῦ ἐπιτετηδευμένου καί ἐκλελυμένου· 5) σύστασις εἰς πάντας προφορᾶς ἀκριβοῦς, ὥστε τό ἀκροατήριον ὄχι μόνον νά ἀκούῃ, ἀλλά καί νά κατανοῇ τά ψαλλόμενα οὕτως ὥστε νά παράγωνται ἐν ταῖς καρδίαις τῶν ἐκκλησιαζομένων τά ἀνάλογα αἰσθήματα· 6)καθορισμός ἐκ τῶν προτέρων τῆς οἰκείας ἑκάστῳ ἐκκλησιαστικῷ ἄσματι χρονικῆς ἀγωγῆς καί τοῦ ρυθμοῦ καί ἀναγραφή αὐτοῦ κατά τομήν ἐν τῇ διαρκείᾳ τῶν μελῶν· καί 7) προσθήκη ἰδιαιτέρας γραμμῆς ἀναγραφούσης ἐν τῇ διαρκείᾳ τοῦ ψαλλομένου ἄσματος τό μέρος τῶν ἰσοκρατῶν Βλ. ΤΥΠΙΚΟΝ, σελ. ιβ.

21. ΘΕΟΔΩΡΟΥ Ε., Τό ὀρθόδοξον λειτουργικόν ἤ μυσταγωγικόν κήρυγμα, Ἐν Ἀθήναις 1960. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Ἡ λειτουργική μόρφωσις καί ἀγωγή. Συμβολή εἰς τήν ἱστορίαν τῆς χριστιανικῆς ἀγωγῆς. Ἀνάτυπον ἐκ τοῦ Δελτίου" Ἐκκλησία",Ἐν Ἀθήναις 1958.

22. Βλ. σημ. 18.

23. ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ Π., Μικρόν Εὐχολόγιον,τόμ. Α, Ἀθῆναι 1950, τόμ. Β, Ἀθῆναι 1955.

24. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Σύγχρονα λειτουργικά προβλήματα, σελ. 609.

25. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ἡ λειτουργική ἀνανέωση, σελ. 334. Πρβλ. MEYENDORF P., The Liturgical Path of Orthodoxy in America. St. Vladimir’s Theological Quarterly 40( 1996),σελ.43-64.

26. Γιά τόν προσδιορισμό τῶν στόχων αὐτῶν βλ. ἰδιαίτερα : ΘΕΟΔΩΡΟΥ EΥ., Παράδοσις καί ἀνανέωσις στήν λειτουργική ζωή τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.ΕΦΗΜΕΡΙΟΣ ΜΘ(2000)11,σελ. 8-11. ΜΘ(2000)12,σελ.3-7. ΤΙΜΙΑΔΗΣ ΑΙΜΙΛΙΑΝΟΣ (Μητροπολίτης Σηλυβρίας), Ὁ ἱερός Φώτιος ὑπέρμαχος τῆς λειτουργικῆς ἐλευθερίας. ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ 23(1991), σελ. 61-128. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ Ι., Σύγχρονα λειτουργικά προβλήματα " Ἐκκλησία" 1992, σελ. 607-610,657-660. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Ἡ λειτουργική ἀνανέωση.ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Μοναχικό καί κοσμικό Τυπικό. Ἀνάτυπον ἐκ τοῦ τόμου ΠΡΑΚΤΙΚΑ Πανελληνίου Μοναστικοῦ Συνεδρίου ( Ἅγια Μετέωρα 18-20 Ἀπριλίου 1990), Ἅγια Μετέωρα 1990. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Περί μίαν μεταρρύθμισιν τῆς Θείας Λειτουργίας, Θεσσαλονίκη 1961. ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ Π., Ὀρθοδοξία καί λειτουργική ἀναγέννηση. στό Lex orandi, Μελέτες λειτουργικῆς Θεολογίας. Ἐκκλησία- κοινωνία - οἰκουμένη 9, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994, σελ 11-28. POTT THOMAS, La réforme liturgique byzantine. Ėtude du phénomène de l’ évolution non – spontanée de la liturgie byzantine. CLV- Editioni liturgiche- Roma 2000. ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΨΑΡΙΑΝΟΣ( Μητροπολίτης Σερβίων καί Κοζάνης) , Περί τῆς λειτουργικῆς ἀνανεώσεως ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ τῆς Ἑλλάδος, Ἐν Ἀθήναις 1972. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Μετά αἰδοῦς καί εὐλαβεία.Ἀναφορά εἰς μνήμην Μητροπολίτου Σάρδεων Μαξίμου 1914-1986, τ. Β,1989, σελ. 147-164. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΣ (Μητροπολίτης), Ἡ λειτουργική κίνησις καί ἀπόψεις περί τοῦ ἐκσυγχρονισμοῦ τῆς λατρείας εἰς τήν Ἐκκλησίαν τῆς Ἑλλάδος.ΕΕΘΣΘ 19(1972,Εἰδικόν τεῦχος), 389-401.

27. Κατά τόν καθηγητή ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ, (Σύγχρονα λειτουργικά προβλήματα, σελ. 658) τά σπουδαιότερα ἀπό τά προβλήματα αὐτά , πού πρέπει νά παραπεμθοῦν στή Μ. Σύνοδο εἶναι τά ἑξῆς : α)Τό πρόβλημα τοῦ ἀπό κοινοῦ ἑορτασμοῦ τοῦ Πάσχα ἀπό ὀρθοδόξους καί μή ὀρθοδόξους χριστιανούς,β) Τό πρόβλημα τῶν νηστειῶν καί γ) Τό πρόβλημα τῆς ἀνακατανομῆς τῶν περικοπῶν τῶν Κυριακῶν τοῦ ἔτους.

28. Ἐνδεικτικά τοῦ ἐνδιαφέροντος τῆς ἐπίσημης Ἐκκλησίας γιά τή μελέτη τῶν λειτουργικῶν προβλημάτων ἀναφέρουμε τά δύο πρόσφατα Λειτουργικά Συμπόσια Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων πού συγκλήθηκαν μέ πρωτοβουλία τῆς Ἱερᾶς Συνόδου:Τό πρῶτο στήν Ἱερά Μονή Πεντέλης Ἀττικῆς ( 8-10/10/1999 ) μέ θέμα: Ἐξ ὕδατος καί Πνεύματος. Τό μυστήριο τοῦ Ἁγίου Βαπτίσματος χθές καί σήμερα· καί τό δεύτερο στό Βόλο ( 22-25/10/2000 ) μέ θέμα Τό αἴτημα τῆς λειτουργικῆς ἀνανεώσεως στόν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία σήμερα. Προγραμματίζεται ἡ σύγκληση τοῦ τρίτου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στήν Ἱερά Μητρόπολη Νεαπόλεως καί Σταυρουπόλεως( 14-17 Ὀκτωβρίου 2001) μέ θέμα : Τό μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας.

29. Βλ. ἰδιαίτερα: ΒΑΛΛΗΝΔΡΑ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ( Μητροπολίτου Ζιχνῶν καί Νευροκοπίου, νῦν Πατρῶν), Ζητήματα ἐκκλησιαστικῆς δεοντολογίας, Ἀθῆναι 1968, σελ.9-55. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ( Μητροπολίτου Θήρας, Ἀμοργοῦ καί Νήσων), Θέματα λειτουργικῆς εὐταξίας. ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΟΓ(1996), σελ. 690-693,736-738,772-774).

30. Τό ἔργο αὐτό ἀνέλαβε καί ἐπιτελεῖ μέ ἐπιτυχία ἡ Ἀποστολική Διακονία. Πρόσφατα ἡ Ἱερά Σύνοδος συνέστησε Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή στήν ὁποία ἀνέθεσε τήν ἐπιμέλεια νέας ἐκδόσεως τοῦ Ἱερατικοῦ. Διότι παρά τίς ἐπανειλημένες μέχρι σήμερα προσπάθειες δέν κατέστη ἀκόμη δυνατή μιά στερεότυπη ἔκδοση τοῦ σπουδαίου αὐτοῦ λειτουργικοῦ βιβλίου. Συνεστήθη ἐπίσης εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή στήν ὁποία ἀνατέθηκε ἡ προετοιμασία τῆς ἔκδοσης τοῦ Τυπικοῦ, τό ὁποῖο δέν ἔχει συμπεριληφθεῖ μέχρι τώρα στίς λειτουργικές ἐκδόσεις τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας. Τήν προετοιμασία μιᾶς νέας ὑπομνηματισμένης ἐκδόσεως τοῦ Τυπικοῦ κατέστησε ἀναγκαία ὄχι μόνο ὁ ἀπεθισμός στή χρήση του τόν ὁποῖον προκαλεῖ ἡ αὐτοτελής ἔκδοση τῆς κατ' ἔτος Τυπικῆς Τάξεως ( Δίπτυχα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἐλλάδος), ἀλλά καί ἡ ἀνάγκη κωδικοποίησης τῶν ἰδιαιτεροτήτων οἱ ὁποῖες προέκυψαν ἀπό τήν μέχρι τώρα ἐφαρμογή του στό χῶρο τῆς Ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας.

31. Βλ. σχετικά ΦΡΑΓΚΟΣ Κ., Σχέδιον Ὀρθοδόξου λειτουργικῆς κινήσεως καί λειτουργικῆς ἀγωγῆς τῶν παίδων., Ἡ παιδική λατρεία ὡς θεσμός λατρευτικῆς ἀγωγῆς καί χριστιανικῆς μορφώσεως τῶν παίδων. Συμβολή εἰς τήν ἐπιστήμην τῆς χριστιανικῆς ἀγωγῆς. Ἐν Ἰωαννίνοις 1963. ΚΟΥΓΚΟΥΛΗΣ ΙΩ., Ἡ εὐχαριστιακή ἀγωγή εἰς τήν παιδικήν ἡλικίαν τῶν 6-13 ἐτῶν. Ὀρθόδοξος Θεώρησις καί συμβολή εἰς τήν μυστηριακιήν ἀγωγήν. Διατριβή ἐπί διδακτορίᾳ. Θεσσαλονίκη 1980. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Ὁ ἐκκλησιασμός τῶν μαθητῶν. Συμβολή στή λατρευτική ἀγωγή. Ἐκδοτικός Οἶκος Ἀδελφῶν Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992.

32. ΘΕΟΔΩΡΟΥ, Τό λειτουργικόν κήρυγμα.

33. ΤΙΜΙΑΔΗΣ ΑΙΜΙΛΙΑΝΟΣ (Μητροπολίτης Σηλυβρίας), ΑΣΑΤΕ Τῼ ΚΥΡΙῼ. Σκέψεις γιά τήν ἀναζωπύρηση τῆς Θείας Λατρείας. Ἔκδοση Ἱερᾶς Μητροπόλεως Νικοπόλεως. Πρέβεζα 1990. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Ἡ ἀληθινή λατρεία. Ἔκδοση Ἱερᾶς Μητροπόλεως Νικοπόλεως. Πρέβεζα 1991. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Διά μίαν λειτουργικήν ζωήν. Ἀνάτυπον ἐκ τοῦ περιοδικοῦ "Ἐκκλησία" 1982.

34. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Σύγχρονα λειτουργικά προβλήματα, σελ. 609: Τά λειτουργικά προβλήματα τῆς Ἐκκλησίας "εἶναι κατά βάσιν ποιμαντικά καί οἱ λύσεις τους ὀφείλουν νά εἶναι ποιμαντικές, δηλαδή, ὄχι ρομαντικές καί θεωρητικές, ἀλλά πρακτικές καί ἐφαρμόσιμες· προβλήματα ζωῆς πού λύνονται μέσα στή ζωή καί γιά χάρη τῆς ἀληθινῆς λειτουργικῆς ζωῆς τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ".

35. Ἀξιοσημείωτο ἐδῶ τό ἐρώτημα πού ἔθεσε ὁ GUARDINI R, ἕνας ἀπό τούς βάρδους τῆς λειτουργικῆς ἀνανέωσης στό χῶρο τῆς δυτικῆς χριστιανοσύνης: Εἶναι ἇραγε ἡ τελετουργική πράξη καί ὅ,τι μαζύ μ' αὐτή ὀνομάζεται γενικά λατρεία τόσο στενά συνδεδεμένη μέ τήν ἱστορία-ἀρχαία, μεσαιωνική ἤ νεώτερη - ὥστε νά πρέπει κανείς ἀπό ἐντιμότητα νά τήν ἐγκαταλείψει ἐντελῶς; Μπορεῖ κανείς νά μή διερωτηθεῖ ἄν ὁ ἄνθρωπος τῆς βιομηχανικῆς ἐποχῆς, τῆς τεχνολογίας καί τῶν διαμέσου αὐτῶν προσδιοριζομένων κοινωνικῶν δομῶν δέν κατέστη πλέον ἁπλά ἀνίκανος γιά τή λειτουργική πράξη; Καί δέν θά ἔπρεπε κανείς, ἀντί νά ὁμιλεῖ γιά ἀνανέωση, νά σκέπτεται καλλίτερα μέ ποιόν ἄλλο τρόπο θά μποροῦσαν νά τελοῦνται τά ἅγια μυστήρια, ὥστε νά μπορεῖ νά συμμετάσχει σ' αὐτά μ' ὅλη τή σοφία του καί ὁ σύγχροος ἄνθρωπος; Ἠχεῖ σκληρά ὁ λόγος αὐτός. Ὅμως δέν εἶναι λίγοι αὐτοί, μάλιστα σέ σχέση μέ τό σύνολο παραπολλοί, οἱ ὁποῖοι σκέπτονται μέ αὐτό τόν τρόπο.Αὐτούς δέν ἐπιτρέπεται κανείς νά τούς διαγράψει ἁπλᾶ, ὡς ἄσχετους, ἀλλά νά διερωτηθεῖ - ἐφόσον ἡ λατρεία εἶναι οὐσιώδης-πῶς θά τούς πλησιάσει περισσότερο. Liturgishes Jahrbuch 14(1964),106. Πρβλ. BOGLER TH.( Ἐκδότης) Ist der Mensch von heute noch liturgiefähig‽(Maria Laach 1966)10 .

36. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ἡ λειτουργική ἀνανέωση, σελ. 334: Τά προβλήματα τῆς λατρείας κατά κάποιο τρόπο ἐξατομικεύονται, συνειδητοποιοῦνται καί κατά τό μέτρο τοῦ δυνατοῦ ἐπιλύονται. Κατά τόν τρόπο αὐτό τό αἴτημα τῆ λειτουργικῆς ἀνανεώσεως δέν γίνεται μόνο πρόβλημα σπουδαστηρίων καί συζητήσεων τῶν συνεδρίων ἀπό περιωπῆς, ἀλλά αἴτημα ζωῆς, καθημερινή πάλη μέσα στήν πραγματικότητα τῆς κάθε τοπικῆς Ἐκκλησίας, πού ἔχει καί κατέχει τό πρόβλημα, πού ἀναζητεῖ καί εὑρίσκει πραγματικούς καί ἄμεσους τρόπους λειτουργικῆς ἀνανεώσεως. Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἀπό τή σκοπιά αὐτή εἶναι πιό εὐέλικτη καί μποροῦν νά γίνουν... πάρα πολλά γιά τήν ἀναρρίπιση τῆς λειτουργικῆς ζωῆς μέσα στά πλαίσια τῆς ἁγίας κοινῆς παραδόσεως, ἄμεσα καί ἀποτελεσματικά.

37. Ἡ Ἐκκλησία προσευχομένη. Εἰσαγωγή στή λειτουργική θεολογία.( Ἀπόδοση ἀπό τά Ἀγγλικά π. Δημήτριος Τζέρπος).Ἐκδόσεις " Ἀκρίτας", Ἀθῆναι 1991, σελ. 112-113 : Ποικίλει ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο γίνεται ἀποδεκτό καί βιώνεται ( ψυχολογικά ) ἀπό τίς θρησκευτικές κοινότητες διαφόρων περιόδων τό ἀντικειμενικό περιεχόμενο τῆς θρησκείας...ὑπάρχει πάντα ἕνας συντελεστής διάθλασης πού ὁρίζει τήν εὐσέβεια καί τήν θρησκευτική αἴσθηση μιᾶς περιόδου, πράγμα πού ἐπηρεάζει τήν παραιτέρω ἐξέλιξη τῆς θρησκείας καθαυτήν στό ἀντικειμενικό της περιεχόμενο...Πρόκειται γιά ἕναν ὁρισμένο χρωματισμό τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης, πού δημιουργεῖται ἀνάμεσα στή Θεία Λατρεία, ὅπως εἶναι πραγματικά, καί τήν ἐσωτερική της ἀποδοχή· εἶναι κάτι σάν πρίσμα, πού διαθλᾶ τήν πραγματικότητα καί ἐξαναγκάζει τόν πιστό νά βιώνει τή λατρεία μέ μιά ὁρισμένη κλείδα...

Προηγούμενη σελίδα